Resultado de búsqueda de "chakopi"

gonketagantsi 1vtr. {yogonketakari} alcanzar, llegar hasta. Imitaashinavetakaro notomi ichakopite, teratyo irogonketemparo. Mi hijo saltó y saltó tratando de agarrar sus flechas (lit. con motivo de sus flechas), pero no las alcanzó. Nogovetakari sapato tera irogonketena, onti yavisakena. He probabo los zapatos pero no son mi medida (lit. no me alcanzan), sino que son demasiado grandes (lit. no me alcanzan sino que me pasan). Yogari ani atsantsaarikatyo kara, nerotyo chapi ipokutira nogimagavetakari nomagira, tera irogonketemparo nomagamento, onti itsitigiitake ipote ikiakera maganiro. Mi cuñado es muy alto, así que cuando vino ayer (a visitarme) le ofrecí mi cama (lit. trataba de hacerle dormir donde duermo), pero no alcanzaba (lit. él no alcanzó) en mi mosquitero, sino que dobló las piernas y así pudo entrar completamente (lit. todo). 2vr. {yogonketaka} llegar. Yogonketapaaka iariri pankotsiku, ikamosogantapai ineapaakero pirinivagetake. Su hermano llegó a la casa, miró por la puerta y la vio sentada (adentro).

gusoreagantsi 1vt. {yogusoreakeri} aflojar; desamarrar, desatar. Chapi novetsikanairo nochakopite nogusotanairo, maikari nopokaveta gusoreaka, tyanirika gusoreakero. Ayer dejé todas mis flechas bien guardadas y amarradas, y ahora regreso y todas están desatadas; ¿quién las habrá desatado? 2vr. {yogusoreaka} aflojarse; desatarse, estar desatado/a; desenvolverse, estar desenvuelto/a. Noneakiti paniro surari anta kokiku, tatarika gakeri irakoku yogusotaka, kantankicha maika nopokanaira aiño yogusoreaka kameti irogavintakerira gavintantatsirira. Allá en la casa de mi tío vi a un hombre que tenía la mano bien envuelta; (no sé) qué le habrá pasado, pero ahora al venirme (vi que) ya la tenía desenvuelta para que el promotor de salud le pudiera curar. V. gusotagantsi; -re2 4.8.2.10.

patsatagantsi vi. {opatsatake} ser o convertirse en masa; estar turbio/a (p.ej. un líquido, el río). Itagiakero ivotsote yoyagikitakero paoku. Impo yagashitakero chakopipi, itivugitakero tivugi tivugi tivugi, opatsatanake ariopatsa kara. Él saca las cáscaras de su achiote y pone las semillas en una calabaza. Entonces coge un tallo de caña brava chakopi, las remueve tivugi tivugi tivugi, y comienzan a convertirse en una masa grande. V. ópatsa.

gipigatovaikitagantsi 1vt. {yogipigatovaikitakero} hacer con leng:uetas en ambas direcciones. Yogari yovetsikira apa ichakopite tovaikirintsi, onti yogipigatovaikitiro, irorotari ikentumatakera poshiniri tera iragavee intsokierora. Cuando mi papá hace una flecha con leng:uetas, la hace con las leng:uetas en ambas direcciones, así que cuando apenas da un flechazo a un animal de caza, (el animal) no puede sacarla. 2vr. {ogipigatovaikitaka} tener leng:uetas en ambas direcciones. Ogari ovetsikaganira tovaikirintsi, onti otovaikitaka aikiro ogipigatovaikitaka, nerotyo ankentantemparora, gara yagavei intsokierora. Cuando se hace una flecha tovaikirintsi, (se la hace con) las leng:uetas en ambas direcciones, de manera que cuando flechamos (un animal) con ella, él no puede sacarla. V. gipigagantsi, tovaikirintsi.

tsikotagantsi 1vt. {itsikotakero} sacar con un palo con gancho o palo ahorquillado. Noatutira chapi inkenishiku, noneakiti kuri irakamatake. Maika novatsikotashitakerora, kamani noatake nontsikotuterora. Fui al monte ayer y vi que los frutos del pijuayo ya están maduros. Ahora estoy haciendo un palo con gancho vatsikorintsi y mañana voy a sacarlos. 2vi. {otsikotake} estar torcido/a (p.ej. palo, flecha, horcón). Antari agavitaganira chakopi, onti okogunkani katinkapitankitsirira kameti ganiri otsikotumati ompote imatsagatantakemparora, patironiri oganakero ganiri okenaguti. Cuando se coge caña brava (para flechas), se buscan cañas rectas para que (las flechas) no sean torcidas, de manera que cuando (el dueño) las dispare, vayan directamente (al blanco) y no a otra parte. V. itsiko.

matsintsiitagantsi [redup. de matsinkagantsi] vi. {yamatsintsiitake} ir a hurtadillas, moverse furtivamente, ir o hacer sigilosamente, clandestinamente o muy despacio con mucho cuidado tratando de no ser observados (varios animales o varias personas). Opokapai iriniro Pepe ikamantavakero ikanti: “Ina, nopirinivagetake kara novetsikavagetakera nochakopite noneiro amatsintsiitapai oshintoegi pagiro, naketyotyo oneaigi akyatyo opigaiganaa, ariorakari onkoshiigera pitivine”. La mamá de Pepe regresó, y él le avisó diciéndole: “Mamá, yo estaba sentado por ahí haciendo una flecha y vi a las hijas de mi tía acercarse muy sigilosamente, pero cuando me vieron, ahí mismo regresaron. Tal vez tenían la intención de robar tu sal”.

gakaraagantsi 1vt. {yagakaraakero} quebrar o romper pisando (algo largo y delgado). Yogari apa yamatsinkavetanakari kemari inoriakara, impo iroro yaiñonivetanakara yagakaraitarotyo inchakii terogn, ovashi ikemake itinaapanuta ishiganaka. Mi papá estaba acercándose con mucho cuidado a un tapir que estaba echado, pero cuando estuvo cerca, repentinamente pisó un palo rompiéndolo terogn; el tapir escuchó (el ruido)y en ese mismo instante se levantó y se fue corriendo. 2vr. {agakaraaka} quebrarse, estar quebrado/a o roto/a por haber sido pisado/a. Noavetaa novankoku, noneapaakero nochakopite gakaraaka, tyanirika gakaraakero. Regresé a mi casa, y al llegar, encontré que mis flechas estaban rotas porque alguien las había pisado; (no sé) quién las habrá roto. V. karaagantsi2, tinkaraagantsi.

vanketagantsi 1vt. {yovanketakero} poner en alto sobre algo (p.ej. la ropa sobre un palo, una caja sobre un estante, una soga o tira que cuelga desde la nuca para tomar medidas). Antari imagira kentsori, onti yovanketakero itasagii inchatoku, tera inkañotempari kanari yagatira. Cuando duerme, la perdiz se sienta sobre sus patas en las ramas de los árboles, no se posa como la pava del monte. Yagiro shinkivantishiku, yovanketiro ichakopite. Irorotyo yovanketakerora, ogatyo ineitarityo ikonteiganake matsontsori. Imitaashinavetakaro ichakopite, teratyo irogonketemparo. (Cuentan que) cuando llegó a la casa de los visitantes, puso sus flechas en alto sobre las vigas. En el momento en que las puso en alto vio salir unos jaguares. Saltó para agarrar sus flechas, pero ya no pudo alcanzarlas. 2vr. {ovanketaka} estar puesto/a en alto sobre algo (p.ej. una canoa atajada encima de una piedra o palo; véase vt.). Okantakanitari onkoti oseka vankeviovagetaka, iposatanake shima okitake osekataigaka. (Cuentan que) como ella siempre tenía yuca cocinada y puesta en alto (en una canasta tsimenkoriti), cuando estaban cocinados los pescados, ella los servía y los comían. V. ovankearo.

viriorioki V. viriorionkamentontsi, chakopi.

vikareagantsi 1vt. {yovikareakero} sacar o separar algo que estaba puesto en otra cosa o unido a ella. Yogari apa ikentake osheto itintsivonkutanakeri ichakopite, impo yamairo yovikareakero ogapire, yogagantaarora apitene chakopi. Mi papá mató un maquisapa con flecha, pero la flecha se dobló (en el cuerpo del maquisapa); entonces la trajo, le sacó la (punta de) paca y la trasladó a otra flecha. 2vr. {ovikareaka} separarse, salirse, sacarse, ser sacado/a (algo que estaba puesto en o unido a otra cosa). V. vikagantsi; -re2 4.8.2.10.

vikakotagantsi 1vt. {yovikakotakeri} dejar algo clavado (p.ej. una flecha en un animal o persona). Yogari ige ikentakerira maranke, tera intsokiakoteri iragaerora ichakopite, kantakani yovikakotakerira impo ariorakari ikanti ganiri ishiganaka. Cuando mi hermano flechó a la serpiente, no le sacó la flecha, sino que la dejó clavada, tal vez haya pensado (dejarla así) para que no se escapara. 2vr. {yovikakotaka} tener o quedarse con algo clavado en uno. Tyanirika kentakeri samani yogishigakeri yamanakero chakopi. Maika ikamake anta kamatikya, noneanakeri aiño yovikakotaka. Quién habrá flechado al majás y lo hizo huir llevando la flecha. Ahora ha muerto por allí río abajo, y lo he visto que todavía tiene (la flecha) clavada. Yogari ani noneanakeri isatainkani yogaatunkanira pashini iraatsi, aiño yovikakotaka. Dejé a mi cuñado recibiendo sangre por medio de una aguja en (la vena) y tenía la aguja clavada en su brazo. V. vikagantsi; -ako 4.8.1.1.

vikagantsi 1vt. {yovikakero} conectar, unir, poner pegado/a, colocar. Yogari matsigenka yagake ichakopite, oketyo itegatakero, impo yagatakerora yovikakero otsei. El matsigenka toma su flecha, primeramente la empluma y cuando termina (de hacer esto), coloca la punta. 2vr. {ovikaka} estar unido/a a otra cosa, estar clavado/a en algo. Chapi noaigake inkenishiku, impo nokemiri ige ikaemanake: “¡Eee, igee, tainakario okentakena nochakopite!” Noshigavetanaka katinkasano ovikaka ichakopite inaraku. Ayer fuimos al monte, y de repente oí a mi hermano gritar: “¡Ay, hermano, auxilio, me hirió (lit. picó) mi flecha!” Fui corriendo (y lo encontré) con la flecha clavada en el brazo.

vetseigagantsi 1vt. {yovetseigakero} sacar punta fina (p.ej. a un palo o huso para hilar). Yogari apa yovetsikira ichakopite, inegintetakerotyo kara. Iserogiitakero igurekii yovetseigakerora kameti inkentantakemparora. Mi papá cuando hace sus flechas, las hace muy bien. Raspa bien sus palos de chonta y les hace una buena punta para que pueda flechar (a los animales) con ellas. 2vr. {ovetseigaka} tener punta fina. Garika ovetseiga kirikanuntontsi gara okagirikantageti. Si un huso no tiene punta fina, no va a dar vueltas cómo debe hacerlo. V. ve- Apén. 1; otsei.

vetinkaagantsi 1vt. {yovetinkaakero} enderezar. Yovetinkaakero omani notsagaro nonoshikakovetakarira, itenataketari. El súngaro enderezó mi anzuelo cuando lo jalé, porque pesaba mucho. Antari otiputara chakopi, itashivitakero shintarorira yovetinkaakerora. Cuando una flecha se tuerce, el dueño la calienta y la endereza. 2vr. {yovetinkaaka} estirarse. Itinaamanaka ige, yovetinkaanaka, yaganake ichakopite inkenavagetera inkenishiku. Mi hermano se levantó por la mañanita, se estiró, agarró sus flechas y se fue al monte a cazar. V. ve- Apén. 1; katinkatagantsi.

venampigagantsi 1vt. {yovenampigakero} raspar para sacar filo, afilar. Yogari apa yovetsikavagetake ichakopite. Yagatakerora magatiro yomaretakerora, imatakero kapiro irorori itintsiraagetakero iseronkakero yovenampigakero impo yovikagetakero. Mi papá ha hecho sus flechas. Cuando terminó de poner el hilo en todas, cogió pacas, las partió, las raspó hasta afilarlas muy bien, y luego las colocó en (los astiles). 2vr. {ovenampigaka} tener filo, estar filudo/a. Inoshikiro acha ¡oga sa, tyarika, venampigakatyo kara! Él sacó una de las hachas pero ¡qué filuda estaba! V. ve- Apén. 1; nampínantsi.

vegarakiagantsi 1vt. {yovegarakiakero} cortar o cavar derecho, parejo o a nivel (p.ej. un tronco, un palo, un hueco profundo; efecto del agua en el barranco de un río). Yogonkevagetapaaka tsamairintsiku ¡ojojoo sekatsii!, itsatimagetapaaketyo inegarakigetapaakerora inchato ikanti: “¡Ojojoo, ontsoyampivageteratyo kara iachane ani, nerotyo oka ovegarakiagematiro!” (Cuentan que) por fin llegó a una chacra donde había una gran extensión de yuca, y directamente fue a mirar (los tocones de) los troncos que habían sido cortados y dijo: “¡Gua, qué filuda está el hacha de mi cuñado que ha cortado todos esos troncos tan derechos y sin dejar señal alguna!” Novegarakiakero nochakopite, kamani novikakero otsei. Ya he cortado los extremos de los astiles igualándolos para mis flechas, y mañana voy a colocar las puntas. Chapi okimoatake Eni ovegarakiakero nagatetapinitira. Kamani nonkigavokitaero nonegintetaerora. Ayer el Urubamba creció y gastó la tierra por donde siempre bajamos al río dejando (el barranco) muy perpendicular. Mañana voy a cavar otro camino y arreglarlo de nuevo. 2vr. {ovegarakiaka} ser o estar cortado/a o cavado/a muy derecho/a o igual. Noneapaakero inchapoa tsamairintsiku, onti ovegarakiaka, irirorakari vatuakero apa. Al llegar a la chacra, vi un palo cortado muy derecho, mi papá lo habrá trozado. V. ve- Apén. 1; okaraki.

tyonkárintsi inan.pos. {ityonkare, irityonkare} flecha con punta labrada de madera (reg. chinto). ◊ Se la usa para cazar pajaritos. V. chakopi.

tyárika tyaka 1adv.interr. • Forma de tyara que se usa para generalizar o dar más énfasis. aadv.interr. por dondequiera, dondequiera, por cualquier parte; dónde. Yogari oati onti itimi inkenishiku. Tyarika kara onkenishigetira ario inake. El coatí vive en el monte. Por dondequiera que haya monte allí está. badv.interr. cómo, qué. ¿Jaa? ¿Tyarika pikanti? ¡Teratyo nonkeme! ¿Cómo? ¿Qué has dicho? ¡No (te) he escuchado! • Se agregan los sufijos -tyoexcl., -ra subord. o -rorokari posibl., o una combinación de estos, para dar más énfasis todavía; generalmente indica desconocimiento, incredulidad, falta de paciencia o desesperación total. Noagevetaka anta, nonavetaka aka, ariokyatyo yoverajaitaana, maika tyarikatyo noatake. (Cuentan que ella dijo:) “Habíamos ido por allí y ahora estamos aquí, y siguen fastidiándonos; y ahora (no sé) a dónde, pues, iremos”. Nopokaveta mameri noshinto nokanti: “¿Tyarikatyo oatake?” (Cuando) regresé, mi hija no estaba y me pregunté: “¿A dónde habrá ido?” Yogapiniigakeri kavako iniavakagaiganaka pitse pitse, ovashi ikantake apa: —¡Tatarikatyo yogoigake, impa tyarikarorokari ikantaigakeri, nerotyo neaiganakero ichakopite taikavagetaka anta! De vez en cuando ellos le miraban fijamente y hablaban entre sí en voz tan baja que apenas cuchicheaban pitse pitse, así que mi papá dijo: —¡Qué sabrán ellos y qué cosa le habrán hecho que hemos visto sus flechas regadas en el suelo por allí! ; • Cuando aparece con una forma reflexiva de kantagantsi decir, hacer, significa ¿cómo será?, ¿qué tendrá?, ¿por qué? Iavetaa iariri inkamosotaaterira iraniri, pairagitevagetake ¡tyarika!, yogagevetaa kavako: “¡Aparataka incho! ¡Tyarikatyo ikantaka ani atake ishiganaka!” (Cuentan que) su hermano regresó para buscar a su cuñado, pero no había nadie, ¡qué barbaridad¡, se quedó asombrado: “¡Qué lástima por mi hermana! ¡Cómo ha podido hacer eso mi cuñado escapándose así!” ; • Cuando aparece con -me subj., tiene la idea de dónde o cómo quizás hubiera ido o hecho algo. Gamera inti gavaana apa, tyarikame noatake. Si no me hubiera detenido mi papá, quizás dónde hubiera ido. 2interj. ¡muchísimo!; ¡muy!; ¡qué barbaridad!; ¡ay de mí!, etc. —¿Ogari pongo koveenkatake? —¡Tyarika! —¿Da miedo el pongo? —¡Muchísimo! ¿Tyara piati? ¡Tyarika!, ¡nokogakempityo kara! ¿Dónde habías ido? ¡Ay de mí!, ¡te he buscado (por todas partes)! Irorotyo opokaira pagiro kara avotsiku, okemiri ikaemapai matsontsori choenityo yampenevagetaka joaagn, ogatyo okenake oshiganakara ¡tyarikarorokarityo, irorokyatyo agavagetanake shigopiri! Cuando apenas estaba regresando mi tía por el camino, escuchó a un jaguar gruñendo a la distancia joaagn; por eso comenzó a correr a toda velocidad, ¡qué barbaridad, casi se muere de cansancio! V. tyara; -rika Apén. 1.

tsurintsuriatakotagantsi [redup. de tsurinkagantsi] vi. {itsurintsuriatakotake} inclinarse, doblarse hacia abajo en un arbolito o junto con él. Ineapaakeri matsontsori, iokamatanakerotyo ichakopite, akyatyo yatagutanake tsurintsuriatakotaketyo anta enoku. (Cuentan que) cuando él vio el jaguar, ahí mismo botó sus flechas y subió (a un arbusto) que se inclinaba (por su peso) (lit. inclinándose allí arriba junto con (el arbusto). V. tsurinkagantsi; -a44.8.3.9; -ako 4.8.1.1.

tsiperikita

tsiperikita inan. cernidor. ◊ Mayormente se hace de los tallos tiernos de la flor de la especie de caña brava chakopi. V. okita.

tsegontorintsi inan.pos. {itsegontore} huahuasapa (flecha de tres púas que se usa para coger pajaritos). V. tsegóntontsi, chakopi.

tovaikitagantsi 1vt. {itovaikitakero} hacer flecha armada de leng:uetas. Yovetsikavagetake apa ichakopite onti itovaikitakero iriatakera imatsagatakempara osheto. Mi papá está haciendo una flecha con leng:uetas para ir a matar maquisapas. 2vr. {otovaikitaka} estar armado/a de leng:uetas (p.ej. una flecha); tener espinas (el pez turushuque). Ogari ovetsikaganira tovaikirintsi, onti otovaikitaka aikiro ogipigatovaikitaka, nerotyo ankentantemparora, gara yagavei intsokierora. Cuando se hace una flecha tovaikirintsi, (se la hace con) las leng:uetas en ambas direcciones, de manera que cuando flechamos (un animal) con ella, él no puede sacarla.

tovaikirintsi inan. flecha armada de leng:uetas. V. tovaikitagantsi, chakopi.

totakotagantsi 1vt. {itotakotakeri} cortar algo junto con otra cosa (por inadvertencia o descuido); cortar algo para sacar otra cosa sin cortarla. Itonkake icha samani onti tsinane aiño otyomiani ariomonkimatake panikya ovoitake. Itotakotakeri yagakeri gatamataka, maika aiño ipiratakari. Mi hermano mató a un majás hembra que estaba preñada y ya estaba por parir. Cortó a la madre para sacar a la cría, la cogió y como estaba ya lista para nacer, ahora está criándola (en su casa). 2vr. {itotakotaka} ser cortado/a por inadvertencia o descuido cuando se está cortando otra cosa; cortarse junto con algo que se está cortando. Noserogiivagetakera nochakopite, nototakotaka nogeretoku, tesano agaveena, onti agaveake nomanchaki otisaraakero. Estaba acepillando mi flecha con cuchillo y me corté en la rodilla, pero no fue un corte profundo sino que se rompió mi cushma. V. totagantsi; -ako 4.8.1.1.

tisaviraagantsi vt. {itisaviraakero} partir por la mitad (p.ej. las dos partes de una hoja de tivana); sacar tiras de (p.ej. de la corteza de un bejuco, del bambú o de un árbol); separar un ramal de una soga, un hilo de una cuerda o una trenza de pelo del resto del pelo). Yogari surariegi imuigirora itsinanetsite, iaigi itisavirajaiginirora chakopi antaigakera omorinte. Los hombres, cuando ayudan a sus mujeres, van y sacan tiras de la caña chakopi para que ellas hagan sus canastas morinto. Itimake kogankitsirira irishitikakera tseoki, onti iatake yagake tivana itisaviraakero yasaraakerora. Impo yagakero otsa iponatakero tsipanaku yogimagakero patiro ompoipenatakera. Impo okuta ikivatsatakero ikisoatantakaro kotsiro irokakerora ogarentsaka, yorogakero yampitsatakero. Cuando un hombre quiere hacer una bolsa de malla tseoki, va y recoge hojas de (la planta) tivana. Las parte por la mitad y saca las fibras (que están dentro). Entonces las envuelve en hojas y espera una noche para que se fermenten un poco. Al día siguiente las lava raspándolas con cuchillo (que no tiene filo) para sacar la parte viscosa, las seca (al sol) y las tuerce. V. iviritsa, tívana.