Resultado de búsqueda de "ikemake"

marentagantsi vr. {imarentaka} avr. cantar canciones sagradas (para invocar a los espíritus auxiliares). ◊ Tradicionalmente, esto era oficio solamente de los chamanes salvo que una mujer, generalmente su esposa, cantara junto con él, siguiéndole, para ayudarle en la ceremonia que siempre se hacía de noche tomando ayahuasca. Se pensaba que el propósito de invocar a los espíritus auxiliares (inetsaane) con los que, según se afirmaba, los chamanes hacían contacto, era para que vinieran a cuidarle, a sanar a un enfermo, a defenderle contra los espíritus malos, etc. Yogarora seripigari igamarampite, imarentakara ikantakotakerira inetsaane kameti iripokakeniri inkavintsaantakera. Omarentanaka irorori itsinanetsite ogiatakotanakeri. Cuando un chamán toma ayahuasca, canta invocando a sus espíritus auxiliares para que vengan a hacer algún favor. Su mujer canta repitiendo lo que él canta (lit. siguiendo su ejemplo). bvr. silbar (ciertas serpientes). ◊ Según se afirma, hay ciertas serpientes, como el jergón, la shushupe y el loro-machaco, que “silban” por la tarde cuando se pone el sol. Notomi, gara pikenasevageti kara onaronkashiku, ikemakeritari pirenti chapi imarentakara maranke yagukari. Hijo, no andes por allí por la hierba alta, porque ayer tu hermano escuchó a una serpiente silbando y quizá te pueda morder. V. seripigari, inetsáane, kamárampi.

niagantsi₂ inan.pos. {iriniane} idioma, lengua, dialecto; modo particular de hablar; chismes, habladurías; dicho; orden; palabra; lo que alguien ha dicho o contado. • Las otras formas posesivas son: noniane mi...; piniane tu...; oniane su... (de ella); aniane(egi) nuestro (incl.)... BU; nianeegi nuestro (incl.)... AU.; • Cuando se emplea el sustantivo niagantsi con el verbo kemagantsi, la palabra niagantsi siempre se refiere al idioma matsigenka. —¿Yogari pitomi ikemakero niagantsi? —Jeeje, ikemakeroniroro. —¿Tu hijo habla/entiende el idioma matsigenka? —Sí, por supuesto lo habla/entiende. V. niagantsi1.

gakaraagantsi 1vt. {yagakaraakero} quebrar o romper pisando (algo largo y delgado). Yogari apa yamatsinkavetanakari kemari inoriakara, impo iroro yaiñonivetanakara yagakaraitarotyo inchakii terogn, ovashi ikemake itinaapanuta ishiganaka. Mi papá estaba acercándose con mucho cuidado a un tapir que estaba echado, pero cuando estuvo cerca, repentinamente pisó un palo rompiéndolo terogn; el tapir escuchó (el ruido)y en ese mismo instante se levantó y se fue corriendo. 2vr. {agakaraaka} quebrarse, estar quebrado/a o roto/a por haber sido pisado/a. Noavetaa novankoku, noneapaakero nochakopite gakaraaka, tyanirika gakaraakero. Regresé a mi casa, y al llegar, encontré que mis flechas estaban rotas porque alguien las había pisado; (no sé) quién las habrá roto. V. karaagantsi2, tinkaraagantsi.

tamampegagantsi vtr. {itamampegakaro} fingir; tener un motivo oculto, poner pretexto para poder hacer algo, hacer como que. Nomperavetakari novisarite iragaatakenara nia, teratyo inkematsatena itamampegakaro igito. Ordené a mi nieto que me trajera agua, pero no me hizo caso sino que puso de pretexto (que le dolía) la cabeza. Ikemakera Pepe, iatake itamampeganaka inkogera imapotote, iatake ikamantaigakerira yogishigageigakeri. Cuando Pepe escuchó (lo que estaban diciendo), fue e hizo como que iba a buscar caracoles, (cuando en realidad) fue (donde ellos) a avisarles y les hizo huir (para salvarse). V. -amampeg 4.8.2.6.

shitsaagantsi vt. {yashitsaakeri} remedar o imitar lo que otro está diciendo en ese mismo momento. Tera inkañogete notomi, ikemakerira iniakera inkaara kasuvarerini, yashitsaakeri. Mi hijo no se porta como debe, porque endenantes cuando escuchó que hablaba el demonio kasuvarerini, lo remedó. ◊ Remedar lo que otros dicen se considera que es algo insultante o una forma de burlarse; así que según se decía tradicionalmente, había varios pájaros y animales que no se debían remedar para evitar que hicieran daño al que los remedaba. Yogari toteini tera irashitsaenkani, ikantaigi: “Pashitsaerira onti onkaratakempi kotsiro”.  No se remeda al pájaro toteini, porque dicen que si lo remedas, te vas a cortar con un cuchillo. Gara pashitsairi makava. Pashitsaakeririka, piatakerika inkenishiku, inenketagakempi imarankete. No debes remedar al gavilán makava. Si lo remedas, y vas al monte, te va a morder una serpiente (lit. te va a poner su serpiente como collar). Pashitsaakeririka yotoni, irogakempi manii. Si remedas a un tucán, te va a picar una isula.

poteagantsi vi. {ipoteake} correr rápidamente. Yogari notomi ikemakerira matsontsori ikaemapaakera, ogatyo ikenake ishiganakara ipoteavagetanaketyo kara, teratyo ineakovagetaempa yogonkevagetaa pankotsiku. Al escuchar a un jaguar rugir, ahí mismo mi hijo comenzó a correr a toda velocidad sin darse cuenta de nada y llegó otra vez a la casa.

ókyatyo 1pron.adv. forma enfática de okya ella recién. Okyatyo noneavagetai maika. Recién la he visto ahora después de mucho tiempo. 2adv. de rato en rato, a cada rato. Inkaara tera nomagagantsite okyatyo nokireanai yoveraakenara sagari. Endenantes no dormí bien, sino que a cada rato me despertaba porque me estaba fastidiando un ratón. • Para dar énfasis al significado de rato en rato, se repite más de una vez en la oración. Notomi, ¿pikemakero tonoanto kanika oniakera okyatyo oniai, okyatyo oniai? Hijo, ¿oyes a la rana cantando a cada rato? V. okya; -tyo2Apén. 1; íkyatyo.

teratyo okyatyo indica acción repetida que no se puede cesar de hacer o hacer que otro cese de hacerla. Yogari notomi ipintsatakarira iriri intsagaatera, tyampa nonkantakeri. Novirininavetakari, teratyo okyatyo ishiganaa ikontetanaira iriatakera irompogitanakerira. Mi hijo quería ir con su papá a pescar con anzuelo y no (sabía qué) hacer con él. Le decía que no fuera pero a cada rato se corría afuera queriendo irse después de que su papá ya se había ido.

ikemake V. kemagantsi.

ikemakeri V. kemagantsi.

kushokagitetagantsi vt. {ikushokagitetakerora} escupir saliva o algo masticado al aire. Yogari apa ikushokake kusho kusho, ikushokagitetakerora ikemakerira inkaara iniakera pampokiri. Mi papá (ha masticado piripiri) y lo ha escupido varias veces al aire kusho kusho, porque (dice que) anoche escuchó hablar al (demonio) pampokiri. V. kushokagantsi, oégite.

kushokagantsi 1vt. {ikushokakeri} escupir (p.ej. piripiri o ají masticado). Pairani imantsigaigira patirorika yoganakero ianatitanakera ishigekanakera shige shige, ikantaigi onti yaagatake, ontitari gakeri sopai otimagutakeri opugairora isure. Impo ovashi ipinkaiganakeri yagashiigakeri kepigari ivenkiki ikushokaigakeri kameti inkamakera shintsi ganiri yagantanake irirori irogamagaigakerora tsinaneegi. Antiguamente cuando un hombre caía repentinamente enfermo con fiebre y escalofríos shige shige, se decía que era por haber tenido contacto con algún espíritu maligno, porque un demonio sopai había tenido relaciones sexuales con él y estaba viviendo dentro de él reemplazando su alma (a la que había hecho escapar). Luego, como consecuencia, le tenían miedo y recogían una especie de piripiri tóxico, (masticaban el rizoma y) lo escupían (en su cuerpo) para que muriera rápidamente, y así evitar que comenzara a tener relaciones con otras mujeres haciéndolas morir a ellas. 2vi. {ikushokake} escupir soplando al aire, de manera que la saliva o algo masticado que tiene en la boca, vaya en distintas direcciones. Yogari apa ikushokake kusho kusho, ikushokagitetakerora ikemakerira inkaara iniakera pampokiri. Mi papá (ha masticado rizoma de piripiri) y lo ha escupido varias veces escupiendo al aire kusho kusho, porque anoche escuchó hablar al demonio pampokiri. ◊ Tradicionalmente, cuando estaba poniéndose nublado y uno no quería que lloviera, escupía al aire agitando las manos hacia arriba y diciendo gara piparigi no lluevas. 3vr. {ikushokaka} escupir soplándose a sí mismo. Tyanirika kisanitankitsi tsagarontsi ikantaigi inti gimanatakeri maranke. Yagake tsitikana yatsikakero ikushokavonkititaka kameti iranuigetaera ganiri yagiri maranke. Antari yagakeririka, inkushokakempa marankevenkiki tyarika yagakeri ganiri inoni. Si cualquier persona sueña con un anzuelo, se dice que es una serpiente la que lo hizo soñar. Coge ají, lo muerde y escupe en sus pies para poder andar por todas partes sin ser mordido por una serpiente. Si lo muerde, escupe el piripiri para serpientes en la parte donde lo mordió para que no se hinche. Antari ikamaigira onti ikushokaigi kepigari ivenkiki inoriavetakara kamatsirini ganiri ipokai pankotsiku irampataempara. Aikiro itagaigi tsitikana. Después de la muerte de alguien escupían piripiri tóxico donde se había echado el muerto para que (su alma) no regresara a la casa haciendo ruido. También quemaban ají.

gagagantsi 1vt. {yogagakero} avt. trasladar, cambiar de sitio. Okatsoganake ivanko apa otsoasetaka otivine ina, ogagakero parikoti ganiri oveankanaka. (El techo de) la casa de mi papá goteaba, y la sal de mi mamá se mojó; ella la puso en otro lugar para que no se desvaneciera. bvt. citar incorrectamente; cambiar un texto o lo que se ha dicho. Onti nokantavetaka nokanti: “Yogari ani iavetaka inkenavagetera, impo tera tata inee”, kantankicha ikemake pashini yogagakero noniane ikanti: “Ikantake paniri: ‘Tera inkovintsaate ani’”. Yo había dicho: “Mi cuñado se fue a cazar, pero no vio nada”, pero otro oyó y cambió lo que yo había dicho y dijo: “Tu cuñado dijo: ‘Mi cuñado no es buen cazador’”. Itsatagakero iriniane tera irogagero. Él cumple su palabra al pie de la letra sin cambiar nada. 2vr. {yogagaka} avr. trasladarse, mudarse, cambiar de sitio. Impogini ipokaigakera aka katonkonirira ario itimaigavetaka, kantankicha ario ikañoigaka aikiro ikamaviovageigake, ovashi ariokyari yogagaigaka Megantoniku. Entonces los de río arriba vinieron a vivir aquí pero les pasó lo mismo y comenzaron a morir, así que se trasladaron a Megantoni. Yogari iriri Antonio ikantiri: “Piate antakona anta”. Impo yogaganaka Antonio ikanti: “¿Ario aka?” El papá de Antonio le dijo: “Vete un poquito más allá”. Entonces Antonio cambió de sitio y dijo: “¿Aquí está bien?” bvr. empeorarse mucho una situación, ir de mal en peor. Pairani ogakona okantagiteta, maikari maika pairotyo ogaganaka oposantegisevagetanakara. Antes no había tantas maldades (lit. el ambiente era menos así), pero ahora está yendo de mal en peor y existen problemas de toda clase. Okantiro: “Inaa, yogari Antonio ariompa yogaganakari iperavagetanakara. Iavetaka intsamaitera, teratyo intsamaitumate”. Ella le dijo: “Mamá, Antonio está volviéndose cada vez más flojo. Va a la chacra a cultivar y no cultiva nada”. cvr. hacer algo en grado superlativo. Yokari ananeki pairo itsoega, kantankicha irirenti pairotyo yogagaka itsoegakara. Este niño miente mucho, pero su hermano miente aún más.

kemagantsi 1vt. {ikemakeri} avt. escuchar, oír, sentir; prestar atención; entender lo que se dice; entender o emplear un idioma. Antari nopokaira, nokemanakeri ige aiño ikovutake, aityororokari irishiteare, ariorokari ishinkitaka. Al venir por el camino escuché a mi hermano que estaba tocando flauta; seguramente tiene masato y tal vez esté mareado. bvt. sentir dolor. Isataakena gavintantatsirira, kantankicha tera nonkemero, tera onkatsite. El promotor de salud me puso una inyección, pero no sentí nada, no me dolió. 2vi. {ikemake} oír, prestar atención; asentir, hacer caso. Ikantaigavetaka: “Arione, gara pikentaigiri”, kantankicha aiño pashini terira inkeme, impo ikentakeri. Ellos decían: “Déjenlo, no lo flechen”, pero había uno que no hizo caso y lo flechó. 3vr. {ikemaka} avr. sentir. ¡Tatarikatyo gakeri koki iampatanake pasotaniro, itsagavetaa tera inkemaempa! ¡Qué tendrá mi tío que se le ha adormecido un costado, y aunque se lo toca, no siente nada! bvr. sentirse satisfecho/a; hartarse. Antari nosekataigakara, ikonogagarantaigaka tera inkemaigempa, teranika irogonketempanika ivatsa. Aquella vez que comimos, algunos no se sentían satisfechos, porque no había suficiente carne. V. niagantsi2.

kasuvarérini m. esp. de pajarito muy bonito; tunchi. ◊ Tradicionalmente se contaba que kasuvarerini era una persona buena hasta el día en que lo mataron. Para vengarse, ésta se convirtió en un pájaro de mal ag:uero que a la vez era un demonio muy temido; se referían a él con los términos suvatatsirira, kovutatsirira y pampokitirorira avotsi o pampokiri. Algunos afirman que se decía que kasuvarerini era inato katsari el protector de los paucares. ¶ Se contaba que de noche este pajarito se convertía en un hombre que se vestía de cushma blanca, con un collar de semillas de chovankeriki, o de camisa y pantalones blancos y que andaba por el camino o en el patio alrededor de la casa silbando. Se decía que tenía el poder de matar a cualquier animal o persona a quien encontraba andando sola de noche y que cuando llegaba a una casa de noche, pensaba que era una roca grande y que el patio era agua. Levantaba la casa y cuando veía a la gente durmiendo adentro, pensaba que eran piedras. Si había un enfermo en la casa, escuchar su silbido era motivo de gran miedo, porque era considerado de mal ag:uero y que había sido mandado por un hechicero para anunciar que el enfermo iba a empeorarse y morir, especialmente si cuando silbaba, andaba dando vueltas alrededor de la casa; se le atribuía el poder de llevarse el alma del enfermo y así causar su muerte. Cuando llegaba la hora en que alguien tenía que morir, kasuvarerini andaba por la trocha e iba de casa en casa silbando. Los dueños de la casa se defendían quemando ají y tabaco para espantarlo y poniendo piripiri en la trocha, escupiéndolo alrededor de la casa, etc.. Yogari apa ikushokake kusho kusho ikushokagitetakerora ikemakerira inkaara iniakera pampokiri. Mi papá ha masticado piripiri y ha escupido al aire kusho kusho porque anoche escuchó silbar el demonio pampokiri. V. ka- Apén. 1; suvatagantsi.