Resultado de búsqueda de "kireagantsi"

gireagantsi vt. {yogireakeri} despertar, interrumpir el sueño (lit. hacer abrir los ojos). Okutagitetamanaira omirinka, nogireaigamanairi notomiegi irimuvageigamanakenara. Todos los días cuando amanece, despierto a mis hijos para que me ayuden por la mañanita. V. o1- Apén. 1; kireagantsi.

kireagantsi vi. {ikireake} avi. abrir los ojos, despertarse. Okantiri iriniro: “Atsi matsivoke”. Imatsivokake. Impo okantiri: “Maikari kireae”. Su madre le dijo: “A ver, cierra los ojos”. Él cerró los ojos. Entonces le dijo: “Ahora abre (los ojos)”. Antari inkaara, samani imagake notomi, impo ipokaigapaakera novisariegite imagempiitaigapaakera ikavokaigapaakeri, ovashi ikireanake iragakara. Mucho rato estaba durmiendo mi hijito, y luego cuando llegaron mis nietos se pusieron a jugar y lo despertaron; por eso se despertó llorando. bvi. comenzar a doler otra vez. Okireanaira nomereta, ogantagatari okatsitanara pairani. Ya está comenzando a dolerme el costado otra vez, pues siempre me dolía antes. cvi. comenzar a desarrollarse (los senos de una mujer púbera). Ogari noshinto panikya antarotake, nerotyo atake okireanake otsomi. Mi hija está por llegar a la pubertad, y por eso sus senos ya están comenzando a desarrollarse.

tinkuntsikireagantsi vt. {itinkuntsikireakero} despegar una bola (p.ej. una bola de la resina de los árboles tsivaki, katarompanaki y sumpa). Maanisano namake tsivaki. Gamera ikusoti, nontinkuntsikireanakeme tovai namakera, aiñoniroro inavetaka ariokuntsikipagerika. Apenas he traído pocas (porciones) de brea. Si no hubieran estado tan duras para despegarlas del árbol, habría sacado muchas porque había hartas y grandes. V. ti- Apén. 1; ogúntsiki; -re2 4.8.2.10.

itinkuntsikireakero V. tinkuntsikireagantsi.

itakireakero V. takireagantsi.

timpapokirenkagantsi vt. {itimpapokirenkakeri} romper o partir de un extremo al otro (p.ej. un pescado para sacar las tripas); abrir un camino, rozar o limpiar la maleza (p.ej. desde una quebrada al río, desde un lado de la chacra al otro). • Mayormente se usa este término cuando la acción de romper, partir o abrir el camino ya se ha realizado. Mientras está todavía en proceso, se emplea timpapokireagantsi. Inkaara noporoseigake notentakari apa notimpapokirenkavagetiro intati. Endenantes estaba rozando con mi papá y hemos llegado hasta el otro lado. V. ti- Apén. 1; timpapokireagantsi, papokirenkagantsi.

timpapokireagantsi vt. {itimpapokireakeri} romper o partir de un extremo al otro (p.ej. un pescado para sacar las tripas; abrir un camino o limpiar la maleza (p.ej. desde una quebrada al río, desde un lado de la chacra al otro). • Se usa este término cuando la acción está todavía en proceso. V. ti- Apén. 1; timpapokirenkagantsi.

takireagantsi vt. {itakireakero} sacar una tranca. ¡Tyanirikatyo pokutatsi inkaara itakireakero novanko ikamosogetakerora noaraki! ¡Quién habrá venido endenantes sacando la tranca (de la puerta) de mi casa y habrá registrado mis cosas! V. takigagantsi; -re2 4.8.2.10.

itimpapokireakeri V. timpapokireagantsi.

kireaatagantsi vi. {ikireaatake} abrir los ojos un poco. Noneakitiri otsitite ina ikyaenka voitankitsi tekya inkireaate. Atakeme inkireaatanake, nonevitanakerome paniro, intovaigavagetetari. Fui a ver a los perritos de mi mamá que recién habían nacido, pero todavía no tenían los ojos abiertos. Si hubiesen tenido los ojos un poquito abiertos, le habría pedido uno, porque son muchos. V. kireagantsi; -a4 4.8.3.9; pityakirenkaatagantsi.

pityakirenkagantsi vi. {ipityakirenkake} abrir los ojos un poco. Antari inkaara noatutira nokamosotirora ina, noneapaakero noriaka magaatake. Naratinkapaaketyo nokamagutapaakerora, impo opityakirenkanake oneana aratinkakena, otinaanakara onoshikakera shitatsi opakenara. Endenantes cuando fui a ver a mi mamá, la encontré echada dormitando. Yo me paré a mirarla, entonces en ese momento ella abrió los ojos y, al verme parada, se levantó y cogió una estera para alcanzármela. V. –renk 4.8.3.11; kireagantsi.

papokireagantsi V. papokirenkagantsi, timpapokireagantsi.

okutonkireaka V. kutonkireagantsi.

ikireake V. kireagantsi.

ikutonkireakeri V. kutonkireagantsi.

kutonkireakotagantsi 1vt. {ikutonkireakotakero} desatar de algo al que una persona o una cosa está atada (p.ej. una mujer de su telar sacando o desatando la faja del palo al que está atada). Impogini ovashi ipitake notomi imagempinatakenara ikutonkireakonatakenara yoveraanatakenatyo. Después mi hijo se quedó (conmigo) y me fastidiaba desatándome de mi telar y molestándome mucho. Inkaara noatutira tsamairintsiku, noneapaakeri otsitite pagiro kutonkitakotaka anta inkenishiku, yamanakerotari irinchakiite itsatakotantakarira, impo nokutonkireakotairi ipokaira pankotsiku. Endenantes cuando fui a la chacra, allí en el bosque encontré al perro de mi tía atado al palo con que lo sujetan y sin poder moverse porque se había ido con palo y todo, así que lo desaté y así regresó a la casa. 2vr. {okutonkireakotaka} desprenderse de su telar. Noneavakerira ipokapaakera nojime yamake shima, nokutonkireakotanaka noatakera nonkotavakera. Cuando vi a mi esposo que venía trayendo pescado, me desprendí de mi telar para ir a cocinar. V. kutonkireagantsi; -ako 4.8.1.1.

kutonkireagantsi 1vt. {ikutonkireakeri} sacar o desprender (p.ej. una espina o hueso en la garganta de otro). Antari itsagakera notomi okutonkitakarira itonki shima, ikutonkireainiri apa. Cuando mi hijo tenía una espina de boquichico que se le atoró en la garganta, mi papá se la sacó (lit. la desenganchó). 2vr. {okutonkireaka} desprenderse (p.ej. una espina o hueso en la garganta de uno mismo). Itsagake icha okutonkitakari itonki itsanoku, impo yoviikakotakaro nia tsikyata okutonkireanaa. A mi hermanito se le atoró una espina de boquichico que se le quedó atravesada en la garganta, así que tomó bastante agua y se desprendió por sí misma. V. kutonkitagantsi; -re2 4.8.2.10.

kiregitsotagantsi vi. {ikiregitsotake} tener ojos grandes, redondos y saltones (lit. tener los ojos bien abiertos). Yogari pitoni ikiregitsotake omarapagerikatyo iroki kara. El musmuqui tiene ojos redondos y muy grandes. V. kireagantsi, okitsoki.

kireaventagantsi vt. {ikireaventakeri} velar el sueño; desvelarse por alguien o algo. Yogari ige itasanovagetarotyo ijina. Omantsigatakerika, ikireaventakero yogagematiro kutagite. Mi hermano ama mucho a su esposa. Cuando se enferma, se desvela por ella todas las noches hasta el amanecer. V. kireagantsi; -vent 4.8.1.2.