Resultado de búsqueda de "nampitagantsi"

onampinaku adv. al lado de ella, al costado de ella (p.ej. de una mujer, una casa, un cuerpo de agua). V. onámpina; inampinaku, nampitagantsi.

yontsinampitakari V. tsinampitagantsi.

yonampitakari V. nampitagantsi.

tsinampitagantsi vtr. {yontsinampitakari, itsinampitakari} estar junto a, ponerse hombro a hombro, estar muy cerca de alguien. Nonkatsinkatanakerika, nontsinampitakempi pishavogatakenara. Si tengo frío, voy a ponerme junto a ti para que me calientes. ◊ De vez en cuando la luna parece estar junto a cierta estrella y se dice: Yogari kashiri itsinampitakarira impokiro, inti ikantakotake gankitsinerira tsinane. Cuando la luna está junto a la estrella, eso indica que alguien va a casarse. V. nampinantsi.

tsinampiatagantsi 1vt. {itsinampiatakero, yontsinampiatakero} llevar una canoa al canto o a la orilla. Notuakoiganakera noaiganakera kamatikya, noneiri yamaatanake kemari panikya iragatanake. Yogari notomi yontsinampiatakero pitotsi naguitanake nontonkakerira. Cuando estábamos yendo río abajo por canoa, vi a un tapir nadando a punto de salir por el canto. Mi hijo llevó la canoa al canto y bajé para matarlo con mi escopeta. 2vr. {yotsinampiataka, yontsinampiataka} acercarse a la orilla para atracarse (una canoa); acercarse a la orilla (peces cuando el agua está demasiada turbia). Tyanirika pokaigankitsi ituakoigapai pitotsiku. Ariorokari iripokaigake aka, nerotyo atake ontsinampiatanaka iragatakoigakera. ¿Quienes estarán viniendo de río arriba (lit. bajando) en una canoa? Parece que van a venir acá, porque la canoa ya está acercándose a la orilla para que sea atracada (lit. para que ellos se atraquen) Nokantiro nojina: “Maika kavurekaka nia tsinampiatakarakari shima, noateta nonkitsatakitera”. Le dije a mi esposa: “Ahora el río está muy turbio y los boquichicos estarán en el canto, voy un rato a tarrafear”. V. tsinampitagantsi, óani.

inámpina m.pos. am.pos. su capataz; su compañero, su mensajero (lit. su costado de él). ◊ Tradicionalmente, inampina era una persona que siempre estaba al lado de alguien de mayor prestigio, mayormente una autoridad, como consejero, compañero; también era al que el líder de un grupo podía pedir que fuera a pasar la voz cuando iba a suceder algo o que sirviera como capataz. bm.pos. miembro de un grupo de larvas karige. [‣ Los miembros del grupo siguen a su jefe (itinkami) cuando van a prepararse para su fase de pupa inakitakempara.] V. nampínantsi, nampitagantsi, inampinaku.

inampinaku adv. a su costado, a su lado (de él); cerca de él. Yogari apa ineakerira ige ikisavintsatunkanira ikaemairi, ovashi ipokai itimai inampinaku. Cuando mi papá se dio cuenta de que estaban abusando de mi hermano, lo llamó; así que él ha venido a vivir a su lado. • Aparece en todas las personas (p.ej. nonampinaku cerca de mí, a mi lado; pinampinaku cerca de tí, a tu lado; onampinaku cerca de ella, a su lado). V. inampina, onampinaku, nampitagantsi.

itsinampitakari V. tsinampitagantsi.

nampínantsi inan.pos. {inampina} costado. • La forma nampi-/nampina- aparece en temas compuestos (p.ej. omirinka apinampigiri pirento otomi mi hermana siempre hace echarse a su hijo de un solo lado; onampinapokiku al lado del camino). V. inámpina, inampinaku, nampitagantsi.

nampitagantsi vtr. {yonampitakari} tener a un menor de edad en la casa para criarlo, o como ayudante o siervo/a. Itimi matsigenka pairo itari irirenti, nerotyo yonampitari ityomiakyanira ovashi yantaritanai. Había un hombre que quería mucho a su hermano, de manera que lo crió desde pequeño hasta ser adulto. ◊ Tradicionalmente, cuando se trataba de una mujer, nampitagantsi también podía referirse a criar a una niña para ser una futura esposa. V. nampínantsi.

gisantagantsi vtr. {yogisantakari} defenderse o protegerse acompañándose con algo o alguien o llevándolo consigo. Naro nogisantakaro eriapa, iripokakerika matsontsori iroro nontonkantavakempari, ontiri chakopi aikiro ogisantagani. Yo llevo mi escopeta para defenderme, (porque) si viene un jaguar con esto lo puedo matar, y también se llevan flechas para que uno se pueda proteger. ◊ Tradicionalmente, era costumbre, especialmente entre las mujeres, no ir solas a ninguna parte sin llevar a un compañero o a una compañera para protegerse contra los espíritus malignos que se creía podrían atacarlas y hacerles mucho daño y aun matarlas. Para esto un niño, aunque sea un bebé en brazos, podría servir para protegerlas y las mujeres decían: Nonampitakempa ananeki, irirokona nogisantavagetempa. Voy a tener a un niño en la casa conmigo, siquiera a él lo tendré como compañero (para protegerme).. Impogini inti pitiro yamakenero iritsiro otyomiakyani aiñokya otsomiti ikantiro: “Ina, nero incho oga iroro pogisantempa paniro papuntavageta”. (Cuentan que) entonces el grillo trajo a su hermanita que todavía lactaba y le dijo: “Mamá, aquí tienes a mi hermana para que sea tu compañera ya que siempre estás sola”. V. nampitagantsi.