Resultado de búsqueda de "neginte"

katushagantsi vt. {ikatushakeri} avt. hacer salir las tripas de algo pequeño pasándolo entre los dedos (p.ej. carachamas, mojarras, ciertos gusanos como tsíaro, shigopa). Pinkatushakerira shivaegi pokakerora iramporetsa ganiri ishititi. Aprieta (las panzas de) las mojarras (entre los dedos) para que se les salgan las tripas y no se malogren. bvt. pasar el hilo entre los dedos, mientras se está hilando para sacar las bolitas que se forman. Ogari ina okirikira, tsikyani oganakero, okatushavairo porokitankitsirira opote onegintetasanotakerora ganiri oporokitumati maani, onti osatyotiro oatsatake. Cuando mi mamá hila, lo hace con todo cuidado, y donde se forman bolitas, pasa el hilo por sus dedos para arreglarlo bien para que no sea ni siquiera un poquito tosco, sino fino y suave (lit. para que vaya totalmente igual).

nontsivikagantsi 1vt. {onontsivikakero} tejer bien ajustado/a (sin dejar huecos o aperturas entre los hilos, las hojas, etc.). Yogari apa ishitikira ivanko, inegintetasanotakero inontsivikasanotavakero oshi kameti ontsivitatakera ganiri okatsogumati. Cuando mi papá techa su casa, lo hace muy bien poniendo las hojas muy juntas para que no haya algún huequito y no gotee (la lluvia). 2vr. {onontsivikaka} estar bien tejido/a (sin tener huecos o aperturas entre los hilos, las hojas, etc.). Ogari shitatsi terira onontsivikasanotempa, onti sanareagisetake. La estera que no está tejida de una forma bien ajustada, tiene huequitos. V. tsivitatagantsi.

negíntetya V. negíntekya.

kishitagantsi₁ 1vt. {ikishitakeri} peinar. Ogari ina okishitavairi ige iriataera isankevantaera. Mi mamá peinó a mi hermano para ir a la escuela. 2vr. {ikishitaka} peinarse. Maika omaranetanakera incho, tsikyata okishitaka irorori onegintetakara. Ahora que mi hermanita está más grandecita, solita se peina y se arregla.

kañogetagantsi 1vt., vi. {ikañogetakero, ikañogetake} portarse o actuar de cierta manera. • Se usa con un adverbio de negación para indicar la mala conducta o una manera de actuar que es diferente de los demás o de lo esperado. Ikantiri itomi ani: “Notomi, nontentanakempirika kamatikya, tsikyanira pikañotagantanakari. ¡Gara pikañogetiro onti pinegintevagetakempa!” Mi cuñado dijo a su hijo: “Hijo, cuando te lleve río abajo, cuidado que me hagas quedar mal. ¡No hagas nada malo sino pórtate bien!” Tera onkañogete incho. Oneimatakera surari, tera ompashiventempa, akyatyo oshiganaka onierira. Mi hermana no es como otras. En el momento que ve a un hombre, no tiene verg:uenza, sino que inmediatamente corre a hablar con él. Tera inkañogete icha, pairo ipinkatsatanti itsatagakerora tatarika ikantunkani. Mi hermano no es como (otros), sino que es muy respetuoso y obediente, y siempre cumple con cualquier cosa que se le dice (que haga). 2vr. {ikañogetaka} actuar, ser o estar así; ser travieso/a. Yogari novisarite tera inkañogete iokaarantakena noaraki nokantiri: “¡Virotari kañogetacha, maika arione, gara pinoshikiro!” Mi nieto es muy travieso y desparrama mis cosas por todas partes y le digo: “¡Qué travieso eres, ahora deja, no las toques!” • Se usa cuando uno quiere demostrar o describir las acciones de otra persona, un animal, etc. Noneapaakeri noshetote imagempitakeri otsiti yagomputakari itishitaku ikañogetaka maika. Al llegar vi a mi maquisapa que jugaba con el perro agarrándolo con las manos (sentado sobre) su espalda así. V. kañotagantsi; -ge 4.8.2.1; taremashitagantsi, tsipereakotagantsi.

gavisagantsi vt. {yogavisakero} avt. hacer pasar; dejar pasar. Otimi pashini tsinane pairo ogavintsataro kaevi. Omirinka oatapiniti okuapinitira anta, teratyo ogavisumagetae patiro kutagiteri gara oati. Había una mujer que le gustaba mucho comer hongos kaevi. Todos los días iba a arrancarlos por allí, no dejaba pasar un solo día sin ir. Antari pintsamaitakerika notsamaireku, pineakerika tinti pogavisanakerora, gara pashiiro. Si estás cultivando en mi chacra y ves una papaya, tienes que dejarla ahí; no la arranques. • Cuando aparece con -av rec. significa hacer pasar de largo a algo o a alguien que llega en vez de recibirlo. Ipokavetaka chapi viracocha ikogavetaka nogimagakerimera, kantankicha naro teratyo nonkoge, ontityo nogavisavakeri. Ayer vino un señor y quería que lo alojara, pero yo no quise (hacerlo) sino que lo hice pasar (de largo). bvt. hacer quedar desigual, hacer más largo o grande que algo que sirve como medida. Antari pogaraakenarorika nogamisate, choeni pogavisumatakero apitene ogonketakenaniri. Cuando cortes mi vestido, tienes que hacerlo un poco más grande que el otro (lit. hay que hacerlo pasar el otro un poco) para que me quede. Antari antakera ananeki shitatsi, tera onegintetero ontentagakagakemparora, onti ogavisagisetakero. Cuando una niña hace una estera, no la hace con cuidado igualando bien los extremos sino que se quedan muy desiguales. cvt. tratar mejor a uno que a otro; fig. hacer ascender. Impogini ipokaigapaake iketyorira tsamaitaigamanankitsi, iriroegi ineaigiri ariori irogavisaigakeri impunaigakerira, kantankicha teratyo. Entonces vinieron los que habían comenzado a trabajar bien tempranito por la mañana y creyeron que tal vez les fueran a pagar más (que a los otros), pero no (fue así). dvt. celebrar un día o cierta fecha (lit. hacer pasar). Maika ogavisakero novisarote ogutagiterite. Naro nompakero ivatsa samani, irirotari ogavintsatasanota. Hoy día mi nieta está celebrando su cumpleaños. Yo le voy a dar carne de majás porque esto es lo que a ella le gusta comer mucho. V. o1- Apén. 1; visagantsi.

teveitagantsi vr. {iteveitaka} hacerse la raya, dividir el cabello (lit. la cabeza). Yogari notomi ikishitara, onti iteveitaka inegintetakero igishi kametitsapataketyo kara. Cuando mi hijo se peina, divide su cabello y se hace (la raya) muy recta y bonita (lit. lo arregla con una raya muy bonita). V. tevetagantsi, oi.

makatagantsi vi. {omakatake} ser quebradizo/a o rompible por ser viejo/a, estar seco/a, etc. Antari garika pinegintetiro manchakintsi garika porogasanotiro, onti shintsi omakatanake. Si no se cuida bien la cushma y no se la seca bien cuando se moja, pronto se envejece y se gasta (lit. se hace rompible). Nokogagevetuta tsitsi omakatakera kameti nontinkaraakerora namakera nontagakera, kantankicha mameri. Omirinka gotankicha aniaga, tekya omakate. Yo estaba buscando leñas secas que se pudieran romper fácilmente para traerlas y quemarlas, pero no había ninguna. Solamente había unas recién tumbadas y no se habían secado todavía.

vetseigagantsi 1vt. {yovetseigakero} sacar punta fina (p.ej. a un palo o huso para hilar). Yogari apa yovetsikira ichakopite, inegintetakerotyo kara. Iserogiitakero igurekii yovetseigakerora kameti inkentantakemparora. Mi papá cuando hace sus flechas, las hace muy bien. Raspa bien sus palos de chonta y les hace una buena punta para que pueda flechar (a los animales) con ellas. 2vr. {ovetseigaka} tener punta fina. Garika ovetseiga kirikanuntontsi gara okagirikantageti. Si un huso no tiene punta fina, no va a dar vueltas cómo debe hacerlo. V. ve- Apén. 1; otsei.

vegarakiagantsi 1vt. {yovegarakiakero} cortar o cavar derecho, parejo o a nivel (p.ej. un tronco, un palo, un hueco profundo; efecto del agua en el barranco de un río). Yogonkevagetapaaka tsamairintsiku ¡ojojoo sekatsii!, itsatimagetapaaketyo inegarakigetapaakerora inchato ikanti: “¡Ojojoo, ontsoyampivageteratyo kara iachane ani, nerotyo oka ovegarakiagematiro!” (Cuentan que) por fin llegó a una chacra donde había una gran extensión de yuca, y directamente fue a mirar (los tocones de) los troncos que habían sido cortados y dijo: “¡Gua, qué filuda está el hacha de mi cuñado que ha cortado todos esos troncos tan derechos y sin dejar señal alguna!” Novegarakiakero nochakopite, kamani novikakero otsei. Ya he cortado los extremos de los astiles igualándolos para mis flechas, y mañana voy a colocar las puntas. Chapi okimoatake Eni ovegarakiakero nagatetapinitira. Kamani nonkigavokitaero nonegintetaerora. Ayer el Urubamba creció y gastó la tierra por donde siempre bajamos al río dejando (el barranco) muy perpendicular. Mañana voy a cavar otro camino y arreglarlo de nuevo. 2vr. {ovegarakiaka} ser o estar cortado/a o cavado/a muy derecho/a o igual. Noneapaakero inchapoa tsamairintsiku, onti ovegarakiaka, irirorakari vatuakero apa. Al llegar a la chacra, vi un palo cortado muy derecho, mi papá lo habrá trozado. V. ve- Apén. 1; okaraki.

vankagintsi inan.pos. {ivankagi} la punta de la coronilla. ◊ Es costumbre tradicional pintar la punta de la coronilla de un muerto con achiote cuando se le entierra para asegurar que cuando vaya a vivir dentro de la tierra, pueda vivir río arriba con la buena gente que se ha portado bien, (negintevageigacharira), y no río abajo, con los malos (ivegaga). También se pintan las puntas de las coronillas de los recién nacidos con achiote mezclado con el almidón de la planta tinkamivocharokite para que sean sanos y felices, y para evitar que sean asustadizos lo que da como resultado que su alma salga por la coronilla y se enferme; si sale, un chamán seripigari va al monte puqueando en su busca y cuando la encuentra, viene y sopla la coronilla del bebé para hacerla entrar otra vez; luego se pinta la coronilla otra vez con achiote para sellarla y evitar que salga de nuevo. V. opanka.

tochakitagantsi 1vt. {itochakitakero} labrar o tallar madera para hacer una parte más angosta o sacar punta al extremo (lit. cortar una cintura) (p.ej. tallar el mango de un remo o de un cucharón, los extremos de un arco). Yogari ige yogovagetityo yovetsikira tyonkarintsi, inegintetasanotakero itochakitakerora, kametitaketyo kara. Mi hermano es experto en tallar chintos. Los labra cuidadosamente hasta darles una forma muy bonita. 2vr. {otochakitaka} tener una parte que es más angosta que el resto por haber sido tallada (lit. tener una cintura tallada). Ogari shimatantsikii onti otochakigetaka oyashipageku kameti onkusotantakemparora mampetsatsa ogusotakotantakenkanira oshimata amarintsi. El palo que es parte del taco de un telar es tallado en ambos extremos para que se asegure bien en ellos el hilo torcido con que se sujeta el taco. V. togagantsi, tsákitsi.

tiaviosetakotagantsi 1vt. {itiaviosetakotakero} cubrir con un montón de algo o dejarlo así cubierto (p.ej. muchas ramas botadas o maleza crecida encima de las plantas). Tyanirikatyo gutatsi chapi sekatsi. Noavetaka inkaara, tera inegintetanaero intsamaitakotanakerora iroveatanakerora pankirintsi, onti itiaviosetakotakero. (No sé) quién habrá sacado yuca ayer. Fui endenantes (y vi que) no lo hizo cómo se debe hacer dejando (la planta) cultivada y limpia, sino que dejó (todas las ramas cortadas) encima de ella. 2vr. {otiaviosetakotaka} estar cubierto/a por un montón de algo (p.ej. ramas cortadas, maleza crecida). Noavetaka nokamosogevetakarora novankirepage pairatake tiaviosetakovagetaka. Ogari apituitenekutirira, iroro pinkante choeni ovegitetakotaka. Fui a ver mis plantas y todas estaban completamente cubiertas de malezas. En cambio, las que están en la otra chacra, sí, están despejadas. V. tiagantsi, opio; -se 4.8.3.13; -ako 4.8.1.1.

tavokagantsi vt. {yontavokakero} regar. Oatuti pinato agera sekatsi, impo osaraakotanake tseokiku, ontavokavagetanakero avotsiku. Mi cuñada fue a traer yuca, pero luego la bolsa se rompió: (todo) se regó (lit. ella la regó) en el camino. Ogari noshinto tera onegintetero ogamisapagete, onti ontavokavagetanakero savi. Mi hija no arregla bien su ropa, sino que la deja regada en el suelo.

tasonkagantsi vt. {itasonkakero} soplar. Okonogagarantaigaka tsinaneegi yavoreara otomi, otasonkaigiri itapigiku poo ompeganaempara. Cuando sus hijos tosen (porque se han atorado con el olor de ají, su leche, etc.), algunas mujeres les soplan en sus nucas poo para que desaparezca (la tos). ◊ Tradicionalmente este término se utilizaba mucho en sentido figurado para indicar el ejercicio del poder sobrenatural que se atribuía, por ejemplo, al oso, al pelejo y a ciertas personas a las que también se les aplicaba el término tasorintsi; muchas veces aparece junto con shoo, palabra onomatopéyica que representa el ejercicio de poder sobrenatural. Okisanaka oga Pareni otasonkakeri ojime okantakeri: “Shoo, pimpegempa tsonkiri”, impogini yaranake ipeganaka tsonkiri. (Cuentan que) Pareni se molestó, ejerció su poder sobrenatural sobre (lit. sopló a) su marido y le dijo: “Shoo, vas a convertirte en picaflor”, y él se fue volando transformado en picaflor. Okantakena ina: “Pogakemparira maeni, kametikya pisekatakempa pinegintetakerora itonki. Aikiro gara pontaikavagetiro pisekaporoki savi ganiri itasonkimpi. Intasonkakempirika gara pishintsiti, aikiro gara pikakii. Ario ikañota soroni, pogemparira pinegintetakeri, gara pontavokavagetiro ivoroki kipatsiku ganiri itasonkimpi. Intasonkakempirika onti pimperavagetanakempa, aikiro gara pishintsipakoti, onti pinkañotakemparira irirori”. Mi mamá me dijo: “Cuando comes carne de oso, tienes que comerla apropiadamente, no botando sus huesos por todas partes (lit. hay que arreglar bien sus huesos). Tampoco vas a dejar caer pedacitos de tu comida al suelo para evitar que él ejerza su poder sobrenatural sobre ti (lit. te sople). Si ejerce su poder sobre ti (lit. si te sopla), ya no vas a tener fuerza (sino estar débil) y no vas a tener buena salud. Así también es el pelejo, cuando lo comes hay que comerlo apropiadamente y no estar regando pedacitos de la carne en el suelo para que no ejerza su poder sobrenatural sobre ti (lit. no te sople). Si ejerce su poder sobre ti (lit. si te sopla), vas a tener pereza y no vas a poder trabajar rápidamente sino que vas a ser como él”.

tarogagantsi vt., vi. {otarogakero, otarogake} barrer; rastrillar; raspar, limpiar con el costado de la mano o un palito. Chapi oatutira okogira pirento kota, paniro noneaigake tekya irantaite, kantankicha ariompatyo aganakeriri maganirotyo otaroganakeri inchakiiku soa, soa, otsonkatasanotanakeri. Ayer cuando fuimos con mi cuñada a buscar larvas kota, las únicas que encontramos todavía no estaban listas para comer, pero ella cogía todititas raspándolas del árbol con un palo soa, soa, sin dejar ninguna larva. ◊ Tradicionalmente era costumbre barrer el patio todos los días, porque se decía que si no se lo barría podría venir el demonio kasuvarerini para hacer daño. A las personas que no barren sus patios, se las compara con el armadillo que amontona hojas en su madriguera como si fuera una frazada con la que se cubre. Kametitake antarogaigakerora avanko omirinka kutagiteri ganiri akaarasetakoigi, aikiro gara patiro atarogaigiro savi, kametitake antarogaigakerora aikiro enoku tantarikotapageku. Es bueno barrer nuestras casas todos los días para que no estemos en medio de la basura, y también no solamente debemos barrer abajo sino también arriba en las tablas de las paredes. Otarogake ina okakitiro kaara otseraaku onegintegetairora pankotsi. Mi mamá barre botando la basura al canto para arreglar bien la casa. V. pishitagantsi BU.

chagenchageitagantsi 1vt. {ichagenchageitakeri} hacer que se quede todo desigual (un corte de pelo). Yogaraavetakari itomi koki tera ontsoyampite tushiria onti ichagenchageitakeri. Mi tío cortó el pelo de su hijo pero las tijeras no tenían filo, así que se quedó (lit. le hizo quedarse) todo desigual. 2vi. {ichagenchageitaka} tener el pelo todo desigual (por un mal corte). Nogaraavetakari notomi igishi, teratyo noneginteteri, teranika nogotasanote, nerotyo maika onti ichagenchageitaka. A mi hijo le corté el pelo, pero no le corté bien, porque no sé (hacerlo); de manera que ahora (su pelo) está todo desigual. V. oi.

chagenchagesamatagantsi 1vt. {ichagenchagesamatakero} cortar o labrar algo de forma redondeada de manera que se queda todo desigual o toscamente labrado. Yogari notineri tera inegintetasanotero ivito iseronkakerora, onti ichagenchagesamatakero. Mi sobrino no acepilló su canoa con mucho cuidado, sino que la dejó todo desigual. 2vi. {ochagenchagesamatake} ser desigual (algo de forma redondeada por haber sido mal cortado o labrado). Yogari pairorira yogotiro pitotsi inegintetasanotakero iseronkakerora opoaku yogarenitakerora karenitaketyo kara, tera onchagenchagesamate. El que es un experto en hacer canoas las hace muy bien, acepillando y puliendo el exterior hasta que se quede liso y uniforme y no esté toscamente labrado. V. osama.

chavanchavaigisetagantsi 1vt. {ichavanchavaigisetakero} garabatear, pintar con rayas desordenadas. Negintekya pintsirinkakero, gara pichavanchavaigisetiro. Escribe bien bonito, no garabatees. 2vr. {ochavanchavaigisetaka} estar garabateado/a, estar/ser pintado/a en desorden. Garika onegintetagani otsirinkaganira sankevanti, garatyo okoneatumati, ontitari ochavanchavaigisetaka tera oniimagete. Cuando se escribe en papel, si no (se lo hace) con cuidado, (lo que se ha escrito) no va a ser claro (lit. no va a aparecer) y por haber sido garabateado no comunica nada (lit. no habla nada). V. –gise 4.8.3.4.

shipetyakitatagantsi vi. {oshipetyakitatake} ser parejo/a o liso/a (p.ej. un emponado, una estera). Nantakera noshita, nonegintetanakero kameti oshipetyakitatakeniri ganiri atsorikana nonoriantakemparora. Cuando hice mi estera, la hice con mucho cuidado para que sea toda igual y pareja, y no me haga doler cuando me eche en ella. V. shipetyatagantsi, okita.

kamagantsi₁ vi. {ikamake} avi. desmayarse, perder el sentido, estar paralizado/a. Yogari iraniri apa iparigake yataguvetakara pochariki yonkaragaravagetaka. Ikamake itasagiiku, tenige iranuitae. El cuñado de mi papá se cayó cuando estaba subiendo para coger chimicuas, y se fracturó. Sus piernas se paralizaron y ya no camina. bvi. morir. Ipasatakeri apa maranke igitoku ton ton ineiri kamakeri iokanakeri avotsiku. Mi papá golpeó a una serpiente en la cabeza ton ton y pensando que estaba muerta la dejó en el camino. ◊ Antiguamente algunos contaban que eran los mismos matsigenkas quienes escogieron el sufrimiento y la muerte ya que estaban aburridos con su vida tranquila y eterna. Se decía que en el principio, cuando un buen tasorintsi creó a los matsigenkas, podían ir de un sitio a otro muy velozmente y subir a los altos cerros sin cansarse. Como llegar de un sitio a otro no les costaba nada, sino que ni bien salían de viaje y ya estaban llegando, les parecía que ese estilo de vida no les daba tiempo ni para mirar al paisaje, ni menos para reflexionar y conversar en el camino. Pensaban que sería mejor sufrir para subir los cerros y surcar los ríos. Un día Tasorintsi les preguntó si querían seguir viviendo tal como estaban haciéndolo o si preferirían viajar más lentamente y sentir cansancio al subir a los cerros. Dijeron que la segunda opción sería preferible, porque estaban muy aburridos y muy fastidiados de llegar tan rápidamente a dondequiera que iban sin tener tiempo para contemplar, entonces él les concedió su deseo. Algunos contaban que lo mismo pasó con la vida eterna de la que habían sido dotados cuando fueron creados. Escogieron “conocer” o “ver la muerte” y de esa manera fueron condenados a ella a pesar de sus esfuerzos posteriores de encontrar la ruta a la tierra de los inmortales.. Maikari pikogaigakero pigamane ario inkañoiganake iyashikigeiganakera gara ikusoti. Iroro irantaritumaiganakera inkamaiganae pa pogereaigaa. Ahora, ya que quieren morir, así también será con todos sus descendientes, no van a tener resistencia (para enfrentar la muerte). Cuando apenas lleguen a ser adultos, comenzarán a morir y a extinguirse. ¶ Tradicionalmente, se preparaba el cadáver para su entrada a la próxima vida pintándolo con su propio achiote, pero la mayor preocupación después de una muerte era, si fuera posible, disponer del cadáver, antes de que anocheciera, preferentemente enterrándolo río abajo. A veces se le ponía en una balsa y se le mandaba flotando río abajo (véase matsontsori). ¶ En la zona del río Mantaro, donde por ser monte virgen abundaban árboles grandes lejos de las casas, se acostumbraba poner el cadáver en el monte en una plataforma puesta encima de las aletas de cierto tipo de árbol grande, o en un árbol hueco. Además de pintarlo con achiote, también se recogían hojas de floripondio, se las frotaban entre las manos, se las mezclaban con agua fría en una olla grande y se echaba esto sobre el cadáver antes de ponerle otra vez su cushma y envolverlo en una estera. El propósito del floripondio era evitar que los gallinazos lo comieran. A veces, por un plazo de más o menos una semana, dos o más familiares iban diariamente a revisar el cadáver. Antari ikamageigira, yagashitavaagani irashi ivotsote ipotsotantavaaganira ivoroku ontiri itamakoku, impo ontiri aikiro ishinkureku. Impogini yovashitaagani anta ipioku, oshigitakotaaganira ikantunkanira: “Maika nero oka pivotsote oka. Ma paita pintinaanaera, iroro pimpotsotaempa”. Cuando una persona muere, se recoge su achiote y se le pinta con eso en la cara, en la frente y en la coronilla. Luego se le hace un tambito encima de su sepulcro y se mete (el bambú que contiene) su achiote entre las hojas y se le dice: “Ahora aquí tienes tu achiote. Más tarde cuando te levantes, vas a pintarte con esto”. Aikiro potsoti pogakerorika anta ikitatunkanira kamatsirini, impogini pinkamosotaatero pineake impotsotakerora onta ikitatakaro inchapoa pinkanteri: “Maika ata ikitareanaa, pinetyo ipotsotanairora”. (Se dice que) si pones achiote allá donde un muerto está enterrado, cuando vas para verlo, vas a ver que él lo ha usado para pintar los palos y vas a decir: “Ya ha resucitado porque ya ves que ha pintado (los palos) con el achiote (que dejamos allá donde estaba enterrado)”. Yogari ikamira matsigenka ipotsotavaaganirira, onti iatai itimaira anta savipatsaku itimaigira matsigenka gaigaririra shima terira ontime igito, sekatsi, tera iratsipereaigae. Yogari terira impotsotempa ikamira, onti iatake ikonoitaigakarira matsigenkaegi timaigatsirira terira onkametigitete, ikonoitaigakari potsitacharakiri, onti yogaiga samakara ontiri sampantoshi yatsipereavageigake. Yogari neginteigacharira iaigai ikonoitaigaarira saankariite tera iratsipereavageige ineaigaerora igamane, onti ikantakani itimaigi kameti ishinevageigaka. Cuando se muere un matsigenka, se lo pinta con achiote y así va a vivir allá debajo de la tierra donde viven los matsigenkas que comen pescados sin cabeza y yuca, y no sufren. Los que no están pintados cuando mueren van a vivir con los matsigenkas que viven en un ambiente feo junto con los que traen puesta ropa traposa y negra o despintada, comen palos podridos y hojarascas y sufren. Los que llevaban una vida buena portándose bien van a vivir con los espíritus buenos saankariite (de manera que) no sufren, nunca vuelven a morir sino que viven muy felices por siempre. ¶ Durante los días inmediatamente después de una muerte, las mujeres de la familia, o del grupo, que eran casadas cuidaban mucho a sus maridos, inclusive los acompañaban cuando iban más allá del patio a defecar. No se les permitían ir solos para evitar que se encontraran con el espíritu del difunto. Antari ikamageigira okyara, ogari jimentaigacharira okantakani okamaguigiri ojime, magaro iatakera ishitera amampianakeri. Cuando alguien ha muerto recién, las mujeres que tienen maridos los cuidan mucho (lit. los miran continuamente), inclusive los acompañan a defecar. ¶ Tradicionalmente, a veces se decía que el día se había puesto nublado o lloviznoso porque alguien había muerto y se había convertido en algún animal; también se pensaba que si llovía un día después de una muerte indicaba que el muerto estaba vomitando. Se decía que después de morir, cuando llegaba donde sus familiares, le daban masato para hacerle vomitar todo el sufrimiento que había padecido aquí en la tierra. También los miembros de su familia que le sobrevivían tenían que vomitar tempranito por la mañana del día después de su muerte para purgarse de los efectos de haber comido con el muerto y evitar sufrir de indigestión; también se bañaban con agua caliente para no sufrir de dolores por todo el cuerpo. V. kamatsírini, kamasántori, Kamavenia, potsoti, savipatsaku, tasorintsigitetagantsi.

kamagárini s. demonio, diablo/a; fig. uno que no vive bien. ◊ Tradicionalmente se pensaba que los demonios kamagarini eran la causa de la muerte; se referían a ellos con los siguientes términos: oponiantakarira kamagantsi el origen de la muerte; makerorira kamagantsi el que trae la muerte; shintarorira kamagantsi el dueño de la muerte; gamagantatsirira el que hace morir; hasta la época actual se aplica esta designación a una persona de mal carácter (terira inegintevagetempa), diciendo inti kamagarini él es un demonio. ¶ También se referían a varias clases de demonios incluyendo los siguientes: kasonkaatini, kemaríniro, oshetoniro, pampókiri o pampokitirorira avotsi (conocido también por los nombres suvatatsirira y kasuvarerini), segamai, sopai, shintoriniro, tsuvani, etc. También se afirmaba que casi todos los sapos eran demonios (p.ej. el sapito tento) al igual como lo eran las lechuzas y otras aves nocturnas (p.ej. kashigerorini, koriaroni, mamaro, paaro, poripomponi, toguoni, tontokoti). Además había muchos otros animales y aves que se pensaba tenían poder sobrenatural para hacer daño a la gente (p.ej. tísoni, tsiroenti, mániro, tsirimpi, atava). V. kamagantsi2, gamagagantsi, panatoagantsi, tento, Kentivákori.

setarekigisema adj. mal formado/a o mal hecho/a, deforme. Yogarachatekitagantaka apa tera ineginteteri, setarekigisema, yovegagatakeri. A mi papá le cortó el cabello a la altura de la nuca, y no le cortó bien, sino que le quedó mal y feo. ◊ Cuando los niños se pelean y se insultan entre sí, a veces dicen: “Setarekigisematakevi”. “Eres muy deforme”. V. setarekitagantsi; -gise Apén. 1.

saro inan. floripondio, estramonio, datura. [‣ A estas plantas o arbustos las caracterizan sus grandes flores blancas e inodoras. Tomar saro da como resultado alucinaciones y visiones feas; tomar demasiado es peligroso y puede ser fatal por su alta toxicidad.]◊ Se machucan las hojas, se las mezclan con agua y se toma para curar enfermedades que se resisten a remedios menos fuertes. Tradicionalmente se evitaba pronunciar el nombre saro usando en su lugar el término pankirintsi, porque, según se pensaba, esto podría hacer que no fuera eficaz cuando se usaba para curar a un enfermo. Solamente se daba a personas que se portaban bien (negintetacharira), porque según las enseñanzas tradicionales, si se daba a una persona que llevaba una vida mala, podría morir; también se decía que cuando se daba a un enfermo, se debía dejarlo solo por un tiempo, pero mayormente el enfermo mismo iba al monte solo siguiendo el camino que veía en la alucinación producida por el floripondio y se quedaba allá por lo menos dos o tres días hasta que le pasara el efecto de la droga; la razón de estar solo era para que vinieran los buenos espíritus saankariite a curarlo; nadie debía hablarle durante este corto tiempo porque hablarle sería asustar a los espíritus y hacer que regresen, y por consiguiente el enfermo podría amanecer muerto. V. pankirintsi.

potetashitagantsi vtr. {ipotetashitakari} maltratar abusivamente; abusar de la confianza. Inevitakena ige noseka nokantiri: “Kametitake pagutera”. Impo iatake ipotetashitakaro ipireakero tsun tsun tsun ikaravagetiro samani. Mi hermano me pidió yuca y le dije: “Está bien, anda saca”. Entonces él fue y abusó de la confianza cortando tantas matas tsun tsun tsun hasta lejos. Okyara nopakeri notineri noshinto, noneiri ariori inegintevagetakero, kantankicha maika onti ikisavintsavagetakero ¡tyarika!, nonetsaakovagetakero ipotetashinavagetakaro kara. Al principio entregué mi hija a mi yerno pensando que la iba a tratar bien, pero ahora está maltratándola mucho, ¡qué barbaridad¡, muchas veces lo he visto con mis propios ojos que abusa de ella (pegándole sin compasión). V. potetagantsi1; -ashi 4.8.1.10.
  • Page 1 of 2
  • 1
  • 2
  • >