Resultado de búsqueda de "oagantsi"

yaratsenkoakeri V. aratsenkoagantsi.

mokoroagantsi vt. {imokoroakeri} punzar (p.ej. con machete, lanza), hincarse con. Yogari koki omokoroakeri isavurite yonkaraakagakarora, gamera ishonkumatanaka onkentaatakerime irokiaku. Mi tío se hincó con su machete cuando se cayó junto con él, y si no se hubiese volteado un poco, se le habría clavado en el ojo.

itigeroaka V. tigeroagantsi.

agatamagoakero V. gatamagoagantsi.

panatoagantsi vtr. {yapanatoakari} entrar en una persona y controlarla, poseer a una persona (un demonio). ◊ Tradicionalmente se pensaba que el resultado de esta acción era que la persona se enfermaba, a veces se volvía loca y había otros cambios en su fisonomía y en su manera de actuar. Dejar de comer yuca y enflaquecerse mucho eran considerados como síntomas de esta condición. Todo el mundo temía mucho a la supuesta víctima por su facultad de victimizar a otras personas haciéndoles sufrir al igual como estaba sufriendo ella. Se pensaba que el remedio era que un chamán, por medio de sus espíritus auxiliares (inetsáane) matara al demonio; esto daba como resultado la muerte de la víctima también pero de otra manera se decía que seguiría sufriendo y contaminando a cada vez más personas que estarían controladas por demonios al igual que su victimario.. Antari yaagatira matsigenka ikonogagarantaiga apanatoanakari irorori, nerotyo tera shintsi inkame, irorotari shintsitagakeri, onti yatsipereake, otimake onti ikoganake intinkaraantanakera irirori. (Tradicionalmente se pensaba que) cuando un hombre tenía relaciones sexuales con un demonio mujer, a veces acontecía que ella entraba en él y lo controlaba; por eso no moría rápidamente porque ella le daba fuerza pero él seguía sufriendo y a veces comenzaba a querer tener relaciones (con otras mujeres y al hacerlo) igualmente las hacía sufrir. V. kamagarini, sékatsi, inato.

patinkoagantsi vtr. {apatinkoakaro} extenderse por todo el tronco (del cuerpo humano); quedarse pegadito a otro ser (p.ej. un mono a su dueño). Ogari ina paraparaimatake maganiro, maika tera ogote tyarika onkantaempa osaankanaera, ariompatari apatinkoanakarori otinkoku. Mi mamá tiene muchas manchitas blancas en la cara y ya no sabe cómo hacerlas desaparecer, porque ya están extendiéndose en todo su cuerpo (lit. su tronco). V. patotagantsi, tínkotsi.

itonkivoakari V. tonkivoagantsi.

itonkoake V. tonkoagantsi.

itonkoakero V. tonkoagantsi.

gatamagoagantsi 1vt. {agatamagoakero} terminar de tejer (tela). Oamatake ina ogitsagare, mavati otominkotakotake agatamagoakero. Mi mamá estaba tejiendo su cushma y en tres semanas la terminó. 2part.vr. {gatamagoaka} estar completamente tejida (tela). Impo opampogiakotakero eto oneiro agakero ampei otatakoviotakero tsivogoku. Impo otovaiganake kutagiteri otatareakotiro pa gatamagoavagetaka kitsagarintsi. (Cuentan que la hermana del hombre) miraba a (su cuñada) la araña y vio que tomó una cantidad de algodón, lo puso dentro de una caja de caña y lo tapó ahí. Cuando habían pasado varios días, sacó la tapa y allí había una cushma completamente tejida. V. gatagantsi2, omago.

gatamagoaka V. gatamagoagantsi.

gatapiagantsi 1vt. {yagatapiakero} terminar de cortar la maleza debajo de los árboles (en una chacra nueva). Atake noporoanake notsamaire kameti ontimaera noseka. Chapi nagatapiakero, ontivani nontogakerora. Ya estoy rozando una chacra para sembrar (lit. para que haya otra vez) yuca. Ayer terminé de limpiar debajo de los árboles (y ahora) solamente falta tumbarlos. • Algunos usan gatsenkoagantsi con este mismo significado. 2part.vr. {gatapiaka} limpio/a de maleza debajo de (los árboles). V. gatagantsi1, tapígintsi.

gatavoagantsi vt. {yagatavoakero} pisar un palo. Pagatavoerora kapiro ontavoanake, kantankicha gara okarai. Cuando pisas bambú se abre, pero no se quiebra. V. gatikagantsi, opoa.

gatsenkoagantsi vt. {yagatsenkoakero} avt. terminar de colocar el armazón de una casa. • Para este significado, algunos usan este término de modo intercambiable con gatsenkogiagagantsi. bvt. terminar de sacar toda la maleza durante un roce hasta que solamente quedan los árboles. Antari iporosetakerora koki inkenishi, impo itsonkatakerora savi magatiro tovaseri ontivani gotaacha inchato, okantagani yagatsenkoakero. Cuando mi tío roza una parte del monte y termina (de sacar) toda la maleza hasta que solamente quedan los árboles, se dice yagatsenkoakero. • Algunos solamente usan gatapiagantsi para este significado. V. gatagantsi2, tsénkotsi, otsenkogia.

gatsenkogiagagantsi gatsenkogiagantsi vt. {yagatsenkogiagakero, yagatsenkogiakero} terminar de colocar el armazón de un techo. V. gatagantsi2, gatsenkoagantsi, tsenkogiatagantsi, otsenkogia.

tonko, tonko onom. acción de subir (p.ej. un cerro, una cuesta). V. tonkoagantsi.

iporoake V. poroagantsi.

iporoakero V. poroagantsi.

vegitoagantsi vr. {yovegitoaka} formarse bulto grande, tener contracciones fuertes (p.ej. los músculos durante calambres fuertes, un niño que está por nacer cuando se mueve en el útero). Chapi okatsitakera noshinto omotia ovegitoanaka, nagashitakero tanko shipetyashiri noporonkamotiatakerora omotiaku. Ayer mi hija tenía dolor de barriga y se le formó un bulto grande, recogí (un tallo) de ortiga shipetyashiri con el que piqué su barriga. Yovegitoagemata ananeki motiantsiku panikyara imechotake. Un bebé forma bultos grandes en el vientre (de su madre) cuando está por nacer. • El bulto a que se refiere con el término vegitoagantsi es más grande que al que se refiere el término vegichoagantsi. V. ve- Apén. 1; vegichoagantsi.

yovegichoakero irako

vegichoagantsi 1vt. {yovegichoakero} avt. hacer puño (lit. hacer redondo como una bolita). • El complemento es la mano del sujeto. Vegichoero pako. Haz puño. bvt. formar una bola, dar forma redondeada. Itsagaatakera apa, yakishitake sekatsi, impo otashiretanakara imeshigakero ipitankasetakero yovegichoakero ikuchatakerora tsagarontsiku. Cuando mi papá (quería) ir a pescar con anzuelo, (primeramente) asaba yuca en la candela. Cuando estaba lista, le sacaba la cáscara, la machucaba en una piedra formando una bolita y así la enganchaba en el anzuelo. 2vr. {ovegichoaka} avr. tener la mano cerrada. Oshinkogisetaka novisarote okantakani ovegichoaka ako tera ompakorenke. Mi abuela tiene artritis en la mano, y siempre la tiene cerrada y no puede abrirla. bvr. tener tumor, nudo o bulto en el cuerpo. Pintsorigisetempara povegichoagisetanakempa. Si te dan calambres, se forman nudos (en los músculos). V. ve- Apén. 1; okitsoki, vegitoagantsi.

yaravoake V. aravoagantsi.

magichoagantsi 1vt. {yomagichoakero} anudar, hacer nudo. Antari oyashiku iviane apa, piteti avuatakaro otsa. Antari otsitiku, onti yomagichoashitakero ganiri otsokianaa. En un extremo del arco (lit. donde termina el arco) de mi papá, se le da vuelta a la soga dos veces. En el otro extremo (lit. donde comienza) él hace un nudo para que no se desate. 2vr. {omagichoaka} anudarse; tener o haber nudo. Noatake inkaara oaaku notsagaatakera, nagake paniro mamori niganki omagichoaka notsagaro nopokantarira nontsajaerora. Fui endenantes al río a pescar con anzuelo y cogí un sábalo, pero mi sedal se anudó; por eso he venido a desatarlo.

itintavoakero V. tintavoagantsi.

yovetsenkoakeri V. vetsenkoagantsi.

yovetsanoaka V. vetsanoagantsi.