Resultado de búsqueda de "shonka"

kitamotakotagantsi 1vt. {akitamotakotakeri} estar volteado/a boca abajo tapando a alguien o algo. Oshonkanakara pitotsi noshinto notsaroganake nokanti: “¡Maikani onkame noshinto!”, impo matsi ariokona ogoti okiviatira okiviatanake okonteavageti samani. Cuando la canoa se volteó por completo poniéndose boca abajo, tapó a mi hija y tuve miedo y dije: “¡Ahora sí, mi hija va a morir!” pero felizmente ella sabía zambullirse muy bien (así que) se zambulló hasta salir lejos (de la canoa). 2vr. {yakitamotakotaka} estar debajo de algo que está volteado boca abajo. Nokogagevetakaro nogotsirote nontagiakera noseka mameri. Notsotenkanakerotyo kara, tera nagaero, impo onti neairo noshinto ontiratyo akitamotakotaka kovitiku. Busqué tanto mi cuchillo para pelar mi yuca pero no estaba en ninguna parte. Por más que busqué en todas partes, no lo pude encontrar y por fin fue mi hija la que lo encontró debajo de una olla volteada boca abajo. V. kitamotagantsi; -ako 4.8.1.1; givotagantsi.

negitagantsi vt. {inegitakeri} estar de cara a, ponerse de cara a, volver la cara hacia. Antari ikiaigira ananekiegi isankevantaigira, ikantaigiri gotagiririra: “Gara pishonkashonkavageiga, onti pinegiigakena pinkemisantasanoigakenaniri nogotagaigakempira pogotasanoigakeniri”. Cuando los niños entran (a la escuela) para estudiar, el profesor les dice: “No van a voltear a cada rato, sino que van a mirarme (lit. ponerse de cara a mí) para que puedan escucharme bien, y así enseñarles para que aprendan bien”. V. négitsi.

kononkaatagantsi 1vt. {ikononkaatakero} poner a través de la corriente (del río); hacer puente sobre una quebrada o un río (lit. poner en ángulo recto con el agua). Imonteakemparoniri apa nia intati, onti yagake inchato ikononkaatakero irishimampiatanakemparora. Para pasar de un lado al otro de la quebrada mi papá cogió un palo, lo usó como puente (lit. lo puso a través) y lo cruzó. 2vr. {okononkaataka} ponerse a través de la corriente (del río). Antari pairani iokaatakara iriri notineri, tera ineavakenkani tyarika ikantanaka yashiriaatanakara, onti oneavunkani okononkaatanakara shintipoa, ishonkaigavetanaka mameri. Hace mucho tiempo, cuando el padre de mi sobrino se ahogó, no se vio cómo se cayó al agua, sino que se vio que la balsa estaba poniéndose a través de la corriente; (cuando los que estaban en la proa) se voltearon (para ver por qué la balsa estaba así) él no estaba. V. kononkagantsi, óani, konoatagantsi1.

pinegiagantsi₁ 1vt. {yapinegiakeri} colocar o poner boca arriba. Ogari pirento ogimagirira otomi, onti apinegiakeri</i>, tera ogivoteri. Otsarogakagakaritari ogivotakerira, okantake ontirorokari iravitakempa. Cuando mi hermana hace dormir a su bebé, lo pone boca arriba y no boca abajo. Tiene pena de ponerlo boca abajo porque dice que si lo hace así, pueda ser que se asfixie (con la ropa). 2vr. {yapinegiaka} echarse o estar echado/a boca arriba. Yogari notomi nompatakavetakari, kantankicha ishonkanaka yapinegianaka. Eché a mi hijo boca abajo, pero él se volteó boca arriba. Ogivovetaka pitotsi, impo apinegiaagani. La canoa estaba boca abajo; después la pusieron boca arriba. V. api- Apén. 1; négitsi.

pevonkititagantsi vt. {yapevonkititakero} avt. dejar solamente el tronco de un árbol o la mata de una planta por haber consumido las raíces o los tubérculos. Nokigavetakita sekatsi tera nage ovatsa, itsonkavagetakerotari sharoni yogakarora pa yapevonkitivagetakero. Quería sacar yuca, pero no cogí nada porque el añuje se la había comido toda dejando solamente los troncos (o matas) sin nada. bvt. dejar solamente la parte de un hacha que contiene el ojo por haberse destruido, roto o gastado toda la hoja. Ikenapai shintarorira iachane impo ikenagetake ikogakerora, ishonkavetanaka noriaka pa poroporotake, inoshikiro pairatake yapevonkititutakeri. El dueño del hacha vino por ahí buscándola, se volteó y la vio en el suelo hecha pedazos, la recogió y ya no tenía hoja. V. pe- Apén. 1; vonkítintsi.

yompataka konkari opoaku

patakagantsi 1vt. {yompatakakeri} echar o poner boca abajo. Noneapaakeri apa yompatakakeri ige inegiku yanuitagavagetakerira ganiri iraga. Al llegar vi a mi papá paseando a mi hermanito (llevándolo) boca abajo contra su pecho para que no llore. 2vr. {yompatakaka} echarse boca abajo, estar frente a un palo o árbol con la cara al mismo (p.ej. un pájaro carpintero, una chicharra o una lagartija en un árbol o en una pared). Yogari konkari tera iragate inchatoku inkañotakerira tsimeri yagatira, onti yompataka opoaku inchato. El pájaro carpintero no se posa en (las ramas de) los árboles como hacen otros pájaros, sino que (se ase de) los troncos poniendo su cuerpo contra ellos. Oshonkanaka pitotsi, yompatakaiganaa otishitapoaku. La canoa se volteó, y ellos se echaron boca abajo encima de ella (lit. encima de su espalda).

gatagantsi₁ vi. {yagatake} avi. posarse en; estar posado/a. Iatai apa intsamaivagetaera ineapaakeri sankati gatake inchapoaku. Mi papá se fue otra vez a cultivar su chacra, y al llegar vio a una pucacunga posada en un palo. bvi. llegar a la orilla, orillar, atracarse; estar atracado/a. Chapi iokaavetaka koki ishonkakotakara shintipoaku, kantankicha matsi ariokona yogoti yamaatira. Yamaatanai yagatavagetai kamatikya kara. Ayer casi se ahogó mi tío cuando se volteó la balsa en que viajaba, pero felizmente sabía nadar. Nadando llegó a la orilla por allí abajo. V. okagantsi1.

gatsonkuatagantsi vi. {yagatsonkuatake} surcar un río, ir río arriba (peces, canoas). Yogari shima omirinka oshiriaganaara yagatsonkuaiganai katonko. Cada vez que el río merma, los boquichicos surcan río arriba. Ogari pitotsi tera agavee agatsonkuatanakerora opariatakera oshonkanaka. La canoa no pudo surcar la catarata y se volteó. • En la selva se usa la palabra “surcar” para indicar ir en la dirección opuesta a la corriente del agua; la diferencia entre gatsonkuatagantsi y taguatagantsi, que también significa surcar, es que gatsonkuatagantsi enfoca el lograr surcar al próximo nivel, o sea encima de una catarata, mientras que taguatagantsi enfoca la acción de surcar. V. gatsonkutagantsi, óani.

gimaatakotagantsi vt. {yogimaatakotakeri} hacer flotar en algo. ¡Yaparatutakenarityo notomi noavone yogimaatakotutakenarira pamokoku noyagakerira! Tera noneakoteri, impo noshonkavetanaka pa atakotanake nigankia, tyampa nonkantavaeri. ¡Qué lástima que mi hijo haya desperdiciado mi jabón haciéndolo flotar en una calabacita en donde lo había puesto! No lo ví y luego, al voltearme, ya estaba en medio del río y no había nada que hacer. V. o1- Apén. 1; maatagantsi1; -ako 4.8.1.1.

shonkagantsi 1vt. {ishonkakeri} voltear; torcer. Oshinkotakeri ina mamori, impo oshonkakeri imposatakeniri irapisotateneku ogakempariniri kamani. Mi mamá está ahumando sábalo, y (después de ahumar un lado) lo volteó para que se cocine bien al otro lado para comerlo mañana. Yogari icha imagempivetakarira iraniri, tyarika ikantakeri irakoku ishonkakeri itishiguakeri. Mi hermano estaba jugando con su cuñado, y no se sabe qué le hizo a su mano que se la torció dislocándola (lit. le torció a él dislocándole). 2vtr. {ishonkakaro} ir al “otro lado” del mundo, viajar de un valle a otro cruzando un cerro o una cordillera. Yogari novisarite onti iponiaka pairani Manoku ishonkakaro oyashiaku notimantaigakarira maika. Hace muchos años mi abuelo vino del río Manú viajando por la cabecera (del río) donde vivimos ahora. 3vr. {ishonkaka} dar la vuelta; voltearse; volver a fijarse en algo; (véase tb. vtr.). Yogari maniti tsikyanisano yamatsinkavetapaakari etini. Irorotanake iragapaakerimera, ishonkanaka ikaemakotakeri: “¡Ee, neeri yoga novisarite, inei gari noneiri!” (Cuentan que) el tigrillo regresaba bien despacio y miraba ocultamente al armadillo. Estaba por cogerlo cuando él se volteó gritándole: “¡Ee, mira a mi abuelito, pensaba que no iba a verlo!” Yogari otomi pirento atake ikitareanaka tsikyata irirori, oginoriavetaari apinegiairira teratyo, ishonkanaatyo yogivotanaara inkitareanaera. El hijo de mi hermana ya se levanta por sí mismo, y por más que ella lo echa de espaldas, él se voltea otra vez boca abajo para levantarse. Noneavetari inkaara gatake kanari otsegoku intsipa. Maikari noshonkavetanaka inti gatankitsi sankati. Endenantes pensé que había una pava posada en la rama de la guaba. Ahora, al fijarme de nuevo, es una pucacunga que está posada allí. • Este término se usa mucho para hablar de la puesta del sol: Panikya irishonkanaempa poreatsiri. El sol está por ponerse otra vez (lit. el sol está para ir otra vez al otro lado del mundo). También se usa para llamar la atención de alguien y que mire algo o para enfatizar algo en una conversación. Atsi shonke. A ver, mira (lit. voltéa).

shintsitagantsi vi. {ishintsitake} avi. ser fuerte, tener o recuperar fuerza. Ipakeri gavintantatsirira apa ampi. Impogini yovegaa ikametitanaira ishintsitanaira. El doctor le dio medicina a mi papá. Luego se sanó, se puso bien otra vez y recuperó su fuerza. • Se aplica este término a los bebés cuando ya se han desarrollado lo suficiente para poder levantar o mantener erguida la cabeza sin ayuda, más o menos a los tres meses de edad. Tradicionalmente, era una manera de indicar la edad del bebé o más o menos la fecha en que nació. Yogari otomi noshinto atake ishintsitanake, nerotyo tsikyata ishonkanaka yogivotanakara. El bebito de mi hija ya está comenzando a tener fuerza, por eso puede voltearse boca abajo por sí mismo. bvi. hacer rápidamente, hacer con prisa. Ogari maniro akakiivetakatyo otasagii, kantankicha pairotyo avisake oshintsitakera oshigara. A pesar de tener patas muy delgadas, el venado corre muy rápido. • Cuando shintsitagantsi aparece con una forma de ariompa seguir cada vez más o seguir poco a poco, puede tener la idea de seguir haciendo algo a pesar de las dificultades, la oposición o los consejos de hacer lo contrario. Nokantavetakari notomi: “Gara pagiro irishinto irirenti piri, intitari irirenti, intirorokari piri irirori. Ario okañotaka irorori, ontirorokari pitsiro”, kantankicha teratyo inkematsatena, ariompani ishintsitanakeri yaganakerori”. Yo le había dicho a mi hijo: “No tomes a la hija del hermano de tu papá, porque él es su hermano, como si fuera tu padre. Así es con ella también, es como si fuera tu hermana”, pero no me hizo caso, sino la tomó a pesar de lo que le dije”.

pairatagantsi vi. {opairatake} estar grave, deshecho/a, o en muy malas condiciones; sentirse decaído/a, miserable, desgraciado/a. Chapi pairo opairatake noshinto, maikari maika choeni okañoenkataka. Ayer mi hija estaba grave, pero ahora está un poquito mejor. Ikenapai shintarorira iachane ikenagetakera anta ikogakerora, impo ishonkavetanaka noriaka, inoshikiro pairatake yapevonkititutakeri. (Cuentan que) el dueño del hacha vino a buscarla por todas partes, y de repente se volteó y la vio allí en el suelo, pero al momento que la recogió, (vio que al que se la había prestado) la había dejado con toda el hoja gastada. • Se usa con frecuencia con -ma intens. Ikemapaakero masero matikavagetake korogn, korogn, korogn, iniavagetanakera ikanti: “¡Ojojooo, pa pairatamatake onkametienkatumate!” (Cuentan que) entonces (pasó por allí) y escuchó a un sapo cantando korogn, korogn, korogn, y dijo: “¡Qué barbaridad, qué feo canta, ni siquiera tiene buena voz!” V. páiro.

magisantishi manintavántoshi inan. esp. de planta. ◊ Tradicionalmente se usaban las hojas como antídoto contra el uso de inchashi. Algunos hombres se bañaban con ellas para desanimar a las mujeres que estaban enamoradas de ellos y que ellos no querían; de vez en cuando un marido se bañaba con ellas para que su esposa dejara de quererlo y se molestara con él, y así tener esto como pretexto para dejarla y tomar a otra a la que quisiera. De la misma manera, las mujeres las usaban, o se las daban a sus hijas, para que se bañaran y así se libraran de sentimientos románticos indeseables. Ogari oshinto novirentote yonchashiatakero paniro surari ovashi onintanakeri tera agavee ampakuaerira onti okenkisureavagetanaka. Impo iniro opairo magisantishi omagisantanaeriniri. Irorori amanakero oaaku okaatakerora. Impo omatairo pashini oshi amegikakero ovashi ovuokakero otishitaku ishonkara poreatsiri. Un hombre había pusangueado a la hija de mi hermana, y en consecuencia ella comenzó a enamorarse de él y no podía dejar (de quererlo), sino que se ponía muy triste. Entonces su madre le dio hojas de la planta magisantishi para que se olvidara de él. Ella las llevó al río y se bañó con ellas. Luego hizo lo mismo frotando más hojas y tirándolas hacia atrás hacía donde se pone el sol. V. magisantagantsi, oshi, manintagantsi.

yogishonkakero V. gishonkagantsi.

otiontunkanira pegarontsi

pegagantsi 1vt. {ipegakero} avt. convertir algo en otra cosa (mayormente de manera figurada); considerar o tratar a algo como si fuera otra cosa o a alguien como si fuera pariente. Ishonka ineiri aratinkake ipegakeri iraniri ikantiri: “Ani, viroratyo. ¿Tyara piate?” (Cuentan que) volteándose lo vio parado, lo trató de cuñado y le dijo: “Cuñado, habías sido tú. ¿A dónde vas?” • Nótese que pegagantsi aparece con dos complementos cuando significa convertir: lo que es convertido y lo que resulta. Yogari maeni onti ipegake ivanko imperita. Para los osos las peñas son como si fueran sus casas. bvt. perder. Nopegakero nogotsirote, maika tyampa nagaero nontagiantaemparira noseka. He perdido mi cuchillo, y ahora (no sé) dónde voy a conseguir algo con qué pelar mi yuca. cvt. hacer desaparecer, erradicar. Ogari piiritsogone aityo tovaiti atimaigira, gara agaveimati apegirora. Hay muchísimas plantas de patquina donde vivimos, y nunca vamos a poder erradicarlas. 2vr. {ipegaka} avr. cambiarse o convertirse en. • Nótase que cuando significa cambiarse, aparece con un complemento que indica el resultado del cambio. Okisanaka Pareni otasonkakeri okantakeri: “Shoo pimpegempa tsonkiri”. Oga ikenake pa pegaka tsonkiri, tera isekataempa. (Cuentan que) se enojó Pareni y le sopló diciéndole: “Shoo conviértete en picaflor”. Ahí mismo se convirtió en picaflor y ya no comía. bvr. demorar. Opegaigakaniroro kara inkenishiku, ¡tyarika!, impo inavagetanake poreatsiri shavini okenaigapai. (Cuentan que) ellas demoraron mucho en el monte, ¡que barbaridad!; el sol estaba poniéndose cuando estaban llegando. cvr. jugar. • Para obtener el sig. de jugar haciendo las veces de algo, aparece con -vage cont.; para obtener el significado de jugar con algo o jugar en algo, se agrega un complemento (véase pegagitontsi) o un clasificador como -a de óani o -se de ose al tema (véanse pegaatagantsi, pegasetagantsi). Yogari notomiegi onti inaigake sotsi kara sekatsishiku ipegavageigakara, paniro pegankicha matsontsori, yogari irapitene ipegaka atava. Mis hijos están afuera ahí en el yucal jugando haciendo las veces de que uno es el jaguar y el otro es la gallina. dvr. desaparecer. Ineiro iariri amaatanake eee, akya okiviatanake anta otonkakera asa opegaka. Ikamaguageveta, mameri onkonteataera. (Cuentan que) su hermano la vio que iba nadando eee y, al llegar al remolino, se zambulló y desapareció. Él se quedó mirando al agua, pero no salió otra vez. evr. perderse. Ikanti iariri: “Onti nopokake nokogairora incho opegakara”. (Cuentan que) su hermano dijo: “He venido buscando a mi hermana que se ha perdido”. fvr. callarse. Ogari itaki etini oneavakerira matsigenka, asa opegaka. Ikantaveta: “Notakiii, notakiii”, mameri onkantaera: “Joo”. (Cuentan que) cuando el caparazón del armadillo vio acercarse al hombre, se calló. A pesar de que él le dijo: “Caparazón míooo, caparazón míooo”, no contestaba nada (lit. no repetía Joo).

yaaro

yáaro yaro m. esp. de mantis religiosa o santateresa. Pashitsaerira yaaro, intasonkakotakempi irishonkakempi, ovashi pishonkashitanakemparo piitane. Ariokya pigitotae savi, ariokya pintasagiitae pigitoku. Si remedas el sonido de la mantis religiosa, te va a soplar y vas a comenzar a querer tener relaciones sexuales con miembros de tu familia. Además vas a tener la cabeza hacia abajo y las piernas en tu cabeza. [‣ Se afirma que esta especie de mantis religiosa produce un sonido al cual se refieren como que está tocando su violín pegompirintsi; también se dice que hace lindos dibujos en las hojas de los árboles (itsirinkashitakerora oshi inchatoshi o isankenavantakero) porque hay lindos e interesantes diseños en las hojas donde se le encuentra.]

iriroratyo pron. había sido él. Iriroratyo pokankitsi notomi. Antari inkaara nonapaakera anta samani, noneventapaaka patovageigaka noneiri tyaniri. Había sido mi hijo el que llegó. Endenantes cuando estaba llegando y todavía estaba un poco lejos, vi que (había gente) reunida y pensé que era otra persona. • Generalmente la primera y segunda personas se usan para expresar admiración o sorpresa; p.ej. la segunda persona se utiliza cuando alguien recién se ha dado cuenta con quién se encontró, o quién es que ha llegado; también se usa cuando se trata a un desconocido como si fuera un amigo bien conocido. Impogini imavagetanaka kemari irirori, iriro impogivagetanankitsi ikiashintsati iachane, ishonka ineiri aratinkake ikantiri: “¡Ani, viroratyo! ¿Tyara piate?” (Cuentan que) luego llegó (lit. hizo lo mismo) el tapir. Él venía al último cargando sus hachas, se volteó, vio (al hombre) parado y le dijo: “¡Cuñado, habías sido tú! ¿A dónde vas?” Maika nogotake irororatyo pakeri ina icha kitsagarintsi, kogapage ikantake: “Onti nopunaventakero kamatikya”. Ahora sé que había sido mi mamá quien le dio la cushma a mi hermano, pues él había dicho: “La compré río abajo”. V. iriro; -ra 4.14.4; -tyo2 4.15.3.

ishonkaka V. shonkagantsi.

ishonkakaro V. shonkagantsi.

ishonkakeri V. shonkagantsi.

ishonkakotaka V. shonkakotagantsi.

ishonkakotakero V. shonkakotagantsi.

ishonkashitakari V. shonkashitagantsi.

ishonkashonkatapanutake V. shonkashonkatapanutagantsi.

ishonkatetakari V. shonkatetagantsi.