Resultado de búsqueda de "tsota"

mechoenkatagantsi vi. {omechoenkatake} lloviznar, garuar, llover poco. Inkaara oparigake omarane inkani. Maikari maika atake omechoenkatanake. Endenantes estaba lloviendo fuerte. Ahora, en cambio, ya está lloviendo poco. V. metsotagantsi, énkatsi.

ometsotake V. metsotagantsi.

kitenkaitagantsi vt. {ikitenkaitakero} hacer un corte en un fruto. Yogari notomi yogavintsatarora tinti ikuaitakero tekyara irakasanote. Yamakero pankotsiku ikitenkaitakero ompote tsikyari ometsotanake. A mi hijo tanto le gusta la papaya que las arranca cuando todavía no están bien maduras. Las trae a la casa y hace cortes en ellas para que se maduren (lit. para que se ablanden) rápidamente. V. kitenkagantsi, oi.

chogempitatagantsi vtr. {ichogempitatakari} meter larvas chogempiri al oído. ◊ Algunos tienen la costumbre de limpiar el oído metiendo estas larvas en éste para que se coman el cerumen. Nochogempitatakari chogempiri nogempitaku inkaenivagetetyo kara yogakarora nomagempire. Puse una larva chogempiri en mi oído y me daba mucha comezón mientras se comía el cerumen. • Posiblemente este término es una forma diminutiva de tsotagantsi más gempitantsi. V. gempítantsi.

metaretagantsi vi. {imetaretake} ser redondo/a y plano/a (p.ej. nido del gallo de la roca, tubérculo de moka, calabaza tsota). Yogari komempiki onti imetaretake, irorotari ishineventantaganirira impegenkanira, ishintsivagetitari itiontakara. Las semillas del bejuco komempi son redondas y planas; por eso son apreciadas (para hacer trompos) para jugar, porque dan la vuelta muy rápidamente. V. métaro.

pieitagantsi vt. {ipieitakero} rasurar o afeitar la cabeza totalmente; raspar una calabaza tsota para sacar la capa que está encima (omeshina). Yogari notomi iteregisetanake maganiro igitoku, ovashi yogaragitotakeri iriri ipieitakeri maganiro isaamokoikitakeri. Mi hijo tenía bastantes heridas en toda la cabeza, así que su papá le cortó el pelo y lo rasuró dejándole totalmente calvo. V. pietagantsi, oi.

potsotaroki inan. esp. de árbol. [‣ La corteza sirve para hacer tintura marrón rojiza o amarillenta.]

santetagantsi vi. {osantetake} descolorarse, no ser de un color encendido (p.ej. tela que ha sido teñida con pisari, pero no es muy negra, o que se ha teñido con potsotaroki pero no es muy roja). Notsakatsavetaka nomampetsate tera onkitete, onti osantetake. Maika tyarika nonkantaero. He teñido mis hilos varias veces, pero no se pusieron amarillos encendidos, sino medio amarillentos. Ahora (no sé) qué hacer con ellos.

motitagantsi vi. {imotitake} ser larva (p.ej. las larvas de suris, de kempereto, tsuiro, koshanti). Antari otogaganira kamona, itsotakero pagiri yogitsokakero, impo itankanake imotitanake. Cuando se corta una palmera, los suris chupan (la parte tierna) donde ponen sus huevos, y cuando los huevos se revientan, tienen la forma de larvas. V. ímoti.

gatetagantsi₂ vtr. {ogatetakari} comer algo que supuestamente afecta a alguien o a algo de una manera negativa (p.ej. una mujer embarazada al feto). ◊ Tradicionalmente se pensaba que los fetos podían adoptar las características de los animales cuya carne sus madres comían durante la gestación. Además se decía que si una persona comía ciertas cosas después de haber plantado ciertos sembríos, esto podía afectar a las plantas. Yatsati ananeki tatarikara ogatetari iriniro. (Se dice que) un niño adopta las características de cualquier cosa que su madre come (durante la gestación). V. tsota, tsatagantsi4; -te2 4.8.1.9.

áiñoni adv. cerca. Aneerora maniro garatyo opokumati aiñoni, ontityo oshigavagetanaka samani. Cuando vemos un venado, éste no va a acercarse, sino que correrá alejándose mucho. • Se usa también para indicar que, por fin, después de mucho rato, algo está realizándose. Para dar más énfasis aparece con -tyoexcl. Yogari yaniri tera inkametsorete. Nonkotirira novashigaatakari iani shatekaarika, samani ikovaake kara kova kova ogatyo ipiriaatanake aiñonityo imetsotanake. El cotomono no se ablanda rápidamente. Cuando lo cocino, pongo mucha agua hasta llenar la olla y (lo dejo) mucho rato hirviendo a borbotones kova kova hasta que disminuye el agua, y por fin se ablanda.

sankenatagantsi 1vt. {isankenatakero} hacer dibujos, pintas o diseños. Pairani ikaratakera apa ivito, isankenatakero opoaku kantaketyo mariririri. Hace años cuando mi papá hizo una canoa, la hizo con diseños en su casco, y estaba muy linda (lit. decía mariririri). ◊ Antiguamente, a algunos hombres les gustaba hacer diseños en sus canoas después de terminar de labrarlas. Se las quemaban para evitar que las comieran las polillas, pero antes de hacer esto, clavaban tiras de corteza de topa en los costados de la canoa formando los diseños que querían hacer. Después se sacaban las tiras y se quedaban los diseños del color de la madera en contraste con el casco negro quemado. 2vtr. {isankenatakaro} pintarse con pintas o diseños. Impogini amakero ina ana otashiitakero okatankaatakero. Impo ipotsotakaro apa isankenatakaro ivoroku. Luego mi mamá trajo huito, lo asó en la candela y lo exprimió. Luego mi papá se pintó la cara con diseños. 3vr. {isankenataka} tener pintas o diseños, pintarse con pintas o diseños. Ogari iviti sorinti onti osankenataka kantamataketyo maririri. El plumaje de la tanrilla tiene puntitos de vistosos colores que centellean mariririri.

pamatsaniro inan. esp. de bejuco que produce calabacitas pequeñas, amarillas, de sabor amargo y no comestibles. [‣ Las calabacitas son ovaladas y de más o menos 3-4 centímetros de largo; son una de las comidas favoritas de los murciélagos y de los roedores nocturnos conocono.]◊ Tradicionalmente, cuando se sembraban calabazas tsota, no se pronunciaba su nombre, sino se les llamaba pamatsaniro para que no las invadieran los insectos kamato y tampoco lo comieran los conejos. V. pama, otsa; -niro Apén. 1.

otsotagakeri otomi

tsotagagantsi vt. {otsotagakeri} hacer mamar, dar pecho. Okanakeri pirento otomi oatakera agera sekatsi, ikamanavagetaketyo kara, tyampatyo nonkantakeri. Impo nonei atanatsi iragara, onti namanakene pinato otsotagakeri ovashi imaganake. Mi hermana dejó a su hijo para ir a traer yuca, y él se quedó llorando a moco tendido y yo (no sabía) qué hacer con él. Luego al ver que seguía llorando, lo llevé a mi cuñada, ella le dio pecho, y de ahí se quedó dormido. V. tsotagantsi; -ag 4.8.1.6.

potsoti

potsoti inan. {ivótsote} achiote. ◊ El achiote es una planta importantísima en la cultura matsigenka. De las semillas se prepara la pasta aókari que se usa para pintarse la cara o hacer diseños en ella a manera de adorno. También se la usa para pintar la cushma. Algunos frotan las semillas entre las manos y se pintan toda la cara para protegerse del sol, especialmente cuando se van a trabajar en la chacra. ¶ Hay varias especies de achiote que tradicionalmente tenían usos específicos; p.ej. véase shinonkarivotsote, atavavotsote, manirovotsote, parantavotsote. ¶ Tradicionalmente, cuando un hombre quería conquistar a una mujer que no lo quería o que estaba procurando rechazarlo o evadirlo, mezclaba achiote con pusanga inchashi y al paso le untaba la cara de ella con un poquito de esta pomada o la ponía donde ella iba a olerla, como p.ej. en su cama o en su cushma. Si la chica avisaba rápidamente a alguien que sabía curarla con yerbas, no le pasaba nada; pero si no, según se decía, comenzaba a obsesionarse con el hombre y alocarse por él como si fuera el único hombre en el mundo. Además se usaba el achiote como una defensa contra los espíritus de los muertos, las enfermedades, un mal destino después de la muerte, etc.. Antari imantsigatira ananeki itenigeenkavagetanakera impo yatishankakerika tishan tishan tishan, ipotsovankagitunkani ivankagiku ganiri opiganaa isure, pokaitari irorotari yatishankantakarira. Cuando un niño enfermo que está muy grave estornuda, se le pinta la punta de la coronilla con achiote para que su alma no se vaya otra vez, porque ésta había regresado y por eso estornudó. V. potsotagantsi, pugoro, kamagantsi1.

yoricha m. copal. ◊ Es parecido al árbol potsotaroki pero no sirve para teñir. Se quema la resina para alumbrar cuando es necesario, pero se dice que casi no arde; también se la cocina y se la usa para calafatear canoas (reg. encopalar). Algunos afirman que cuando se coge con anzuelo un pez muy grande y fuerte, como el súngaro, si resultara difícil sacarlo del agua, hay que untar el cordel con esta resina y al instante el pez perderá su fuerza y se le podrá sacar tranquilamente.

yáiri m. esp. de abeja negra muy brava. [‣ Producen miel dulce que está lista para recoger en la época de la caña brava chako. Hacen nidos grandes en los troncos de los árboles y en la pona. Los nidos son muy rojos cuando recién los hacen y después cambian su color a negro; luego se renuevan y otra vez se ponen rojos; se siguen haciendo cada vez más grandes. Se refieren a estos nidos como ivanko yairi la casa de la abeja yairi.]◊ Tradicionalmente cuando un bebé estaba durmiendo y de repente se sacudía, se decía: Inti gakeri yairi yamanakeri enoku, ipinkakerora ikantapinitake moge. Es la abeja yairi que lo ha cogido y lo ha llevado arriba, (pero) como el (bebé) tiene miedo, de rato en rato se sacude. ¶ Se pensaba que estas abejas eran muy peligrosas para los niños. Si una de ellas miraba a un bebé, aunque sea de lejos, podía picarle con su flecha y hacer que se enfermara y se muriera, mayormente de neumonía; para expresar esto se decía yagakeri le ha llevado (lit. cogido). Tambien se pensaba que en caso de que la abeja yairi se llevara residuos de la comida de un niño, sus heces o su orina, también cogería su alma la que llevaba a su nido y el niño se enfermaba. El remedio era que el padre del niño tumbara el árbol donde pensaba que se ubicaba el nido de estas abejas. Después de tumbarlo, deshacía el nido con mucho cuidado para no hacer daño al alma de su hijo ni hacerla huir, y al final quemaba el nido. Iatake apa intogakoterira yairi yagakotakerira ige ishiavagetanaka. Mi papá fue a tumbar el árbol en que estaba el nido de la abeja que (él pensaba) había hecho enfermarse a mi hermano con diarrea. Yogari yairi ineventakoterira ananeki ontirika intsotakerora itsini ontirika iseka, imantsigatanake. Antari imantsigatanakera, iriatake iriri intogakotakerira intogakerora inchato inantakarira yairi, kantankicha iroro ontuanakera igenarekya inkaemakotavakeri eeeeee ganiri yontanka itomi, onti iripokae pankotsiku, pirinitaketari isure anta tsompogi yairiku. Ikonogagarantaiga pashini tera inkaeme, onti isonkavatakotakeri kooogn, kooogn. Cuando (una abeja yairi) mira a un niño desde lejos, o chupa sus orines o su comida, el niño comienza a enfermarse. Cuando se enferma, su padre va a tumbar el árbol donde está el nido de las abejas. En el momento en que el árbol está cayéndose, el padre grita eeeeee para que su hijo no se lastime partiéndose en pedazos, sino que regrese a la casa porque el alma (del niño) está sentada adentro con las abejas. Algunos no gritan, sino que puquean kooogn, kooogn. Pairani ogari tsinaneegi otentaigarira otomiegi inkenishiku, onti omonkigaigiri kameti ganiri ineventakotari yairi. Antiguamente cuando las mujeres llevaban a sus hijos al monte, los llevaban dentro de sus cushmas para evitar que las abejas yairi los miraran de lejos.

piriaatagantsi vi. {opiriaatake} estar secándose, secarse un poco (p.ej. un riachuelo detenido con una represa, agua que va evaporándose mientras se cocina algo). Pairora osariganake, opiriaagematanaketyo niatenipage maaniapagenivatityo onai, pairotari oshiriaganaka. Cuando es tiempo de sequía, los riachuelos merman mucho quedándose con muy poca agua, porque bajan demasiado sus caudales. Yogari kimaro tera inkametsorete, nonkotirira novashigaatakari iani shatekaarika, samani ikovaake kara kovakovakovaa ogatyo ipiriaatanake aiñonityo imetsotanake. El guacamayo no es como cualquier otro animal de caza, porque cuando lo cocino, le tengo que echar demasiado agua hasta llenar la olla y le dejo mucho rato hirviendo (a borboteos) kovakovakovaa hasta que disminuye el agua, y recién se ablanda. Antari ikamovetakara apa chapi, iroro opiriaavetanaka okimoatanake apamankanakero otisonkanakero, ovashi tera nomagaige, nopokaigai. El otro día cuando mi papá estaba cerrando el brazo de una quebrada, y apenas estaba secándose un poco, el agua creció, tapando (la represa) y la abrió; así que no pasamos la noche allí, sino regresamos el mismo día. V. piriatagantsi, óani; -a4 4.8.3.9.

ipotsotaka V. potsotagantsi.

ipotsotakaro V. potsotagantsi.

ipotsotakero V. potsotagantsi.

tsovitotagantsi vt. {itsovitotakero} sacar lo último que queda en un recipiente. Noshinto, ogari oteni tsireari impogo pimpakerora pivirentote ontsovitotakerora, irorotari kogakero. Hija, la olla en que se cocinó la miel, se la vas a dar a tu hermana para que limpie (o coma) lo que se ha quedado pegado, porque a ella le gusta esto. V. tsotagantsi, ópito.

tsotonkitagantsi vt. {itsotonkitakeri} chupar huesos. Nokogavetaka nontsotonkitakerimera otonkitsite noshinto okakotanairira oatanaira osankevantaera, nonoshikakovetari pa itsotonkitakeri novisarite. Quise chupar bien los huesos que dejó mi hija al ir a estudiar pero al sacar el plato en que estaban, (me dí cuenta que) ya los había chupado mi nieto. V. tsotagantsi, tónkitsi.

tsotenitagantsi vt. {itsotenitakero} sacar lo que queda en un plato hondo, un tazón o una calabaza limpiándolo con el dedo, y después lamiendo o chupando el dedo. Noavetaka nagutemera pashini pariantise, mataka tsonkataka itsotenitakero icha. He ido a traer más chapo, pero ya se había terminado, y mi hermanito ya estaba sacando todo lo que quedaba en la olla. V. tsotagantsi, oteni.

itsotegatake tsonkiri

tsotegatagantsi vi. {itsotegatake} chupar el néctar de una flor (un picaflor). Yogari tsonkiri onti itimi inchatoshiku itsotegagetira otegapage. Los picaflores viven en los árboles chupando el néctar de las flores. • No se puede usar la forma básica tsotagantsi para referirse a esta acción de parte de un picaflor. V. tsotagantsi, otega.