Diccionario matsigenka-castellano


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

a


arapogaenkatagantsi vi. {arapogaenkatake} levantar polvareda. Ogari ina otarogirora ovanko onti opakaraatashitakero nia pakarara pakarara, opote teniri arapogaenkate kameti otarogakera. Mi mamá cuando barre su casa, primeramente la riega con un poco de agua pakarara pakarara, evitando así levantar polvareda y barre tranquilamente. V. aragantsi, opoga, énkatsi.
arapogaenkatake V. arapogaenkatagantsi.
arararara arararara onom. castañeatear los dientes. V. tsikagantsi.
araro m. esp. de pájaro nocturno. [‣ Vive en las orillas de los ríos, anda en bandadas, es de color blanquecino y cenizo, y es semejante al tuayo.]
arashamarikitagantsi vi. {yarashamarikitake} ir rápidamente o trasladarse de un sitio a otro (algo o alguien muy pequeño con cuerpo redondeado). Ikavokakena sagari nokogavetaka nompasatakerimera ishigapanuta yarashamarikitanake. Un ratoncito me despertó, y yo quería golpearlo con un palo, pero se escapó corriendo. V. aragantsi, isama.
arátanta f. esp. de sapo. [‣ Es de color rojizo y cenizo y del mismo tamaño de la rana; no es comestible porque es venenoso.]◊ Tradicionalmente se decía que era un demonio.
arateagantsi 1vt. {yarateakero} vadear un río o quebrada. Antari oshiriagakara niateni onti yarateaigakero imonteaigakara intati. Cuando la quebrada está baja, ellos vadean y cruzan al otro lado. 2vi. {yarateake} cruzar vadeando. Ishitetanaa ipokai yarateanai imonteaa. Él regresó andando por la orilla, y después vadeando (el río) cruzó al otro lado. V. óani.
aratinkaatagagantsi₁ vt. {yaratinkaatagakeri} cargar continuamente a un bebé (lit. hacer pararse todo el tiempo). Antari ityomiakyanira notomi pairotyo isenkata, tyampa nonkantakeri noguiterira. Nokantani notsagomputirira naratinkaatagirira. Cuando mi hijo todavía era chiquito, era llorón y no había cómo bajarlo. Siempre andaba cargándolo. V. aratinkagantsi; -a4 4.8.3.9; -ag 4.8.1.6.
aratinkaatagagantsi₂ vt. {yaratinkaatagakeri} hacer parar en el río o en agua. Chapi noatake nonkaatera nokantakani naratinkaatagakeri notomi nogiaimpira. Ayer fui a bañarme e hice parar a mi hijo largo rato en el agua mientras yo te esperaba. V. aratinkaatagantsi; -ag 4.8.1.6.
aratinkaatagantsi vi. {yaratinkaatake} pararse en el río o en agua. Noatake noshimaatera samani naratinkaatake niganki nokatsinkagetanake. Fui a pescar y me quedé parado en el agua largo rato hasta tener mucho frío. V. aratinkagantsi, óani.
aratinkagantagantsi vi. {yaratinkagantake} estar parado/a; pararse algo o alguien de cuerpo muy grande o robusto (p.ej. un hombre, un árbol, un oso). Antari karanki imantsigavagetanakera ani, noatuti nokamosotakitirira pairavagetaketyo imatsavagetetyo kara. Impo chapi noaveta nonkamosotaaterira, noganake kavako, noneapaakeritari aratinkagantake niateniku ikaatakera. Hace tiempo cuando mi cuñado estaba muy enfermo, fui a verlo y estaba puro huesos. Luego ayer fui otra vez a visitarlo y me sorprendí mucho porque lo hallé parado allí en la quebrada bañándose y su cuerpo ya estaba muy robusto. V. aratinkagantsi, igántire.
aratinkagantsi vi. {yaratinkake} estar parado/a; pararse, ponerse de pie. Yogari notineri imantsigavagetake inoriintevagetaka. Impogini ishintsitanai, itinaanaa, yaratinkanai, ariompa yanuitanairi. Mi sobrino estuvo enfermo y en cama por mucho tiempo. Luego comenzó a recuperar su fuerza, se levantó, se paró y por fin caminó otra vez.
aratinkagenchatagantsi vi. {yaratinkagenchatake} estar parado/a; pararse (alguien flaco o demacrado). Imantsigavagetake apa samani inoriintevagetaka imatsavagetanake, impo choeni ishintsitanai intinaanaka yaratinkagenchatake. Mi papá estuvo enfermo y en cama por mucho tiempo enflaqueciéndose mucho, luego recuperó un poco de fuerza, se levantó y se paró. V. aratinkagantsi, génchatsi.
aratinkavonaatagantsi vi. {yaratinkavonaatake} estar parado/a con toda la ropa mojada o embarrada. Nokantiri notomi: “Tsoasetakavi, piatenityo pisapokaempara, vintitakeni aratinkavonaatankitsi kara”. Le dije a mi hijo: “Estás todo mojado, ve, pues, a quitarte la ropa, pues desde endenantes estás parado ahí con toda la ropa mojada”. V. aratinkagantsi; -vonaa Apén. 1.
aratinkotagantsi vi. {yaratinkotake} ir rápidamente o trasladarse de un sitio a otro (una persona desnuda). Isapokaka notomi ishiganaka yaratinkotanake iatakera oaaku inkaatera. Mi hijo se quitó su cushma y fue corriendo desnudo al río para bañarse. V. aragantsi, tínkotsi.
aratintiatagantsi [redup. de aratinkaatagantsi] vi. {yaratintiatake} avi. hacer el esfuerzo repetidas veces de pararse en una correntada. Arateavetanakaro noshinto niateni omaraataketari akya amavetanakaro, kantankicha oshintsitanaketyo aratintiatanaketyo shintsikona yagavairo iri. Mi hija estaba tratando de cruzar la quebrada cuando estaba muy crecida, entonces ahí mismo se la llevó la corriente, pero (a pesar de que se cayó varias veces) ella hizo un gran esfuerzo de pararse cada vez, (y por fin) hizo un poco más de fuerza (entonces) su papá la salvó (lit. la cogió). bvi. borbotar, borbotear. Antari nonkotsiatirora nia, samani okovaake nogisashitavakero aratintiatanakera, impo ario noguitakotakero. Cuando hago hervir el agua (para tomar), la dejo hervir mucho rato, y sigo atizando más la candela hasta que borbotea muy bien, entonces la bajo (de la candela). • También se usa este término para referirse a la acción del agua en un hervidero en el río.
aratintitagantsi [redup. de aratinkagantsi] vi. {yaratintitake} estar de pie, pararse (p.ej. varias personas esperando o conversando). Noavetaa noneaigapaakeri soraroegi aratintiimatake novankoku. Regresé y encontré a varios policías (lit. vi a varios soldados) esperando parados en (el patio de) mi casa. ¡Tsamenityo, ogatani paratintivagetake kara! ¡Vamos, pues, desde hace rato estás parado allí (conversando)!
aratsantsaatagantsi vi. {aratsantsaatake} salir un líquido a borbollones o a borbotones. Ikashagiakerira notsitite shiani aratsantsaatanake iriraa tovaiti. Un oso hormiguero desgarró a mi perro, y salía mucha sangre a borbollones. V. aragantsi, óani, tsántsatsi.
aratsantsaatake V. aratsantsaatagantsi.
aratsantsaenkatagantsi vi. {aratsantsaenkatake} arder (en forma de llamarada). Chapi otagaka ivanko koki aratsantsaenkagemati. Ayer se incendió la casa de mi tío con una gran llamarada. V. aragantsi, tsántsatsi, énkatsi.
aratsantsaenkatake V. aratsantsaenkatagantsi.
aratsegontotagantsi vi. {aratsegontotake} ir por los aires violentamente al ser tirado (el extremo de un tallo de yuca con sus ramitas cortadas dejando puntas) o al caerse violentamente con los brazos y piernas extendidas por todos lados. Iperamatanakarityo yagashitutarityo sekatsitsegonto yovuokimotutarityo togn oga okenake aratsegontotanake agapanutiri igitoku. (Cuentan que) él se cansó (por lo que le estaba fastidiando) y cogió el extremo de un tallo de yuca tirándoselo togn de manera que se fue por los aires violentamente y le dio en la cabeza. V. aragantsi, otségonto.
aratsegontotake V. aratsegontotagantsi.
aratsenkoagantsi vt. {yaratsenkoakeri} evitar pisar; pasar por encima de algo o de alguien sin pisarlo (p.ej. las piernas de alguien que está sentado en el suelo, fruto caído, una serpiente). Inkaara noatutira tsamairintsiku nagatikavetakari maranke tera noneapaeri ogatyo naratsenkoanakeri. Matsi garatyo yagana ariokona magake. Temprano cuando fui a la chacra, casi pisé a una serpiente (en el camino) sin darme cuenta, (pero) pasé por encima de ella. Felizmente no me mordió, (porque) estaba dormida. ◊ La acción de pasar por encima de las piernas de una persona sentada en el suelo o el piso está totalmente prohibida. Tradicionalmente se pensaba que si una persona pasaba por encima de las piernas de un pariente cercano, sería mordida por una serpiente. V. tsénkotsi.
aratsenkotagantsi vi. {yaratsenkotake} ir rápidamente o trasladarse de un sitio a otro (un pollo o ave sin plumas, un sapo). Ogari pinato aiño otsenkontite oatavarite, noneakeritari chapi noatutira ikenanake anta sotsi akya yaratsenkotanake. Mi cuñada tiene un pollo sin plumas; (lo sé) porque lo vi el otro día cuando fui a su casa, y él estaba corriendo por ahí. V. aragantsi, tsénkotsi.