Diccionario matsigenka-castellano


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

e


enkagáshiri inan. esp. de planta silvestre cuyas hojas emiten un mal olor. ◊ Se frotan las hojas entre las manos, y después se las aplica cuando hay calambre frotando para aliviar el dolor. V. enkagagantsi, oshi.
enkatagantsi vi. {oenkatake} tener la característica de un vapor, gas o aire; ser incorpóreo. Ogari tampia tera oneenkani, ontitari oenkatake. No se puede ver el viento, porque solamente es aire.
enoku jenoku adv. arriba, lugar superior.
enókua jenókua adv. en la superficie (de un líquido). V. enoku, óani.
entyaatagantsi vi. {oentyaatake} ser de poca profundidad o estar a poca profundidad (líquido). Ogari nia omaraani otsompogiavageti, garatyo arateimatagani, kantankicha antari oshiriaganaara oentyaatanaira, ario pinkante arateagani. Un río crecido (lit. grande) es muy hondo y no puede ser cruzado vadeándolo, pero cuando merma y se hace menos profundo otra vez, sí puede ser vadeado. V. entyatagantsi, óani.
entyamagotagantsi vi. {oentyamagotake} ser fina o delgada (una tela). Ogari manchakintsi tsirepechamagori tera ontenate, oentyamagotaketari. La cushma que está hecha de hilo fino no pesa, porque la tela es delgada. V. entyatagantsi, omago.
entyatagantsi vi. {oentyatake} ser o estar fino/a o delgado/a (p.ej. una canoa, una tabla, una calabaza, una cushma). Antari okarataganira pitotsi, pairo oentyatake kameti ganiri otenati onti ompuonkatake. Cuando se hace (lit. se corta) una canoa, (se hacen los costados) muy delgados para que no pese, sino que (más bien) sea ligera.
eókiti m. esp. de mosquito o jején de color negro. [‣ Abunda más en las épocas de lluvia y creciente; algunos se refieren a él con el término “manta negra” comparándolo con la manta blanca que abunda en las épocas de sequía.] V. –kiti Apén. 1; yósaro.
erapa f. esp. de lagartija pequeña. [‣ Es del mismo color del lagarto y parece un lagarto en miniatura..]◊ Tradicionalmente se contaba que era iritsiro matsontsori hermana de los jaguares. Algunos la igualan a las lagartijas pigintyori y shikorio.
erapatsaki inan. esp. de árbol. [‣ Es parecido al tsonkitiroki y al leche caspi, pero de hojas un poquito más anchas y de madera más suave. Es comida de las larvas tsuro y kempereto; la resina se usa para reparar canoas y también es comestible.] V. okitsoki.
eratagantsi vt. {oeratakeri} asquear, tener asco; dar ganas de arrojar (por el mal olor o sabor). Pairani apa ipakena santari, nogavetakaro, oeratanakena, panikya nonkamarankake. Hace años mi papá me dio sacha-ajo, lo comí y me asqueó: casi arrojé.
ererée, ererée, ererée onom. acción de chillar (muchos monos maquisapas). V. tsoroetagantsi.
eriapa
eriapa AU [del cast.] inan. escopeta, rifle. V. tonkaméntontsi.
erigagantsi 1vt. {oerigakero} tejer rayas con el diseño erigari. Oketyo pintsapatakero impo pierigakero. Primeramente se ponen las rayas, y después el diseño erigari. 2vr. {oerigaka} tener rayas tejidas con el diseño erigari.
erigari
erígari adj.sust. con diseño erigari; tipo de diseño con rayas que contienen puntitos blancos y negros.
erinkatagantsi [del cast.] vt. {ierinkatakeri} poner lavativa (lit. jeringar). Kamani noatake kamatikya nontentanakerira notomi oerinkatakerira ivisarote ikovaavagetanakera. Mañana voy a llevar a mi hijo río abajo para que su abuela le ponga una lavativa, porque tiene mucha fiebre.
eritagantsi vi. {ieritake} tartamudear, ser tartamudo/a. • También se incorpora la palabra vagantentsi para dar a entender el mismo significado. Nokemakotiri karanki aiño paniro surari tera iriniagantsite, onti ierivagantetake. Iniavetaka onti yagavagavatanaka. Hace tiempo escuché sobre un hombre que no podía hablar bien, sino que era tartamudo. Cuando trataba de hablar, era como si su lengua fuera atajada en su boca.
erivagantetagantsi V. eritagantsi.
eroti
eroti m. loro coronado (esp. de loro de frente amarilla). [‣ Es un poco más pequeño que el loro verde y aprende a hablar con mucha facilidad.]
eshikitagantsi vi. {oeshikitake} ablandarse (porotos, maíz, frutas pequeñas). Ogari shinki onkotaganira, oketyo oeshikitanake, impogini ariompa ometsokitanakeri. Cuando se cocina el maíz, primeramente comienza a ablandarse, y luego poco a poco se pone suave. V. eshitagantsi, okitsoki.
eshitagantsi vi. {ieshitake} ser medio blando o fibroso/a y a la vez flexible (p.ej. una rama de kovanti). Antari pintinkaraerora kovanti, garatyo pagaveiro onkaraanakera, oeshitaketari. Cuando tratas de romper (una rama del arbusto) bobinzana, no vas a poder romperla, porque es muy flexible (y solamente va a doblarse). Ogari korintotsiriantite onti oeshitumatake. Pantsikakerora onkantanakera gao gao gao. (La carne de) la piña korintotsiriantite es medio dura o fibrosa. Cuando la muerdes, suena gao gao gao.
etatsigagantsi 1vt. {ietatsigakeri} limpiar el ano a alguien que ha defecado. Antari ishitara ananeki tekyarira irogote, onti oetatsigakeri iriniro. Antari yogotanakera, tenige oetatsigaeri, tsikyatatyo irirori ietatsigaka. Cuando un niño que no todavía sabe (limpiarse), defeca, su madre lo limpia. Después, cuando aprende, ya no lo hace ella sino que él mismo se limpia. 2vr. {ietatsigaka} limpiarse después de defecar.
etinínaki inan. madriguera de armadillo. V. étini, inaki.
etinípari inan. esp. de árbol (lit. raíz del armadillo). ◊ La corteza se usa para curar dolores del pecho. V. étini, opari.
eto jeto f. araña.