Search results for "gagantsi₁"

tsitigagantsi₁ vi. {itsitigake} hundirse, sumergirse. Ipasapasaigakeri otsiti, yamavageiganakeri oaaku iokajaigakerira, itsitiganake ikamakera. Le pegaron al perro con palos, lo llevaron al río, lo botaron al agua, y él se hundió y se murió.

okagagantsi₁ vtr. {iokagakari, yokagakari} cambiar alguien su lealtad hacia otro; preferir; ser leal o fiel a. Tenige inkematsataena nomperavetakari, ishigapitsatanakena inti iokagaiganaka virakocha. Ya no me hacía caso cuando le ordenaba hacer algo y huía de mí (porque) prefería estar con los mestizos. Yogari Joan onti ikisaviigakeri yaventaigakarira virakocha ineakera onti iokagaiganakari. (Sus paisanos) se molestaron con Juan, porque él se había juntado tanto con los mestizos que pensaron que él los estaba prefiriendo a ellos. Tsinane itimakerika onintane ovashi okaganakari okisashitanakari osuraritsite. Cuando una mujer se enamora de otro hombre, comienza a cambiar su lealtad hacia él y odia a su marido. Ogari Eva okagakari ojime. Eva es fiel a su marido, pase lo que pase. Naro chapi nokagakari kentsori tera nogemparo kaevi, kantankicha maika tsonkataatari, irorokya nogakempa paita. Ayer yo preferí comer perdiz y no comí las callampas, pero ahora que se terminó (la perdiz), voy a comerlas más tarde.

tasegagantsi₁ vi. {itasegake} tener hambre. Itasegaiganaira ityomiani katsari, iatake iriri ikogashiaigakerira itsinarote. Cuando los pichones del paucar tienen hambre, su padre va a buscarles sus saltamontes.

taregagantsi₁ taregitagantsi vt. {itaregakeri, itaregitakeri} poner un cebo de yuca amontonada para coger majás. Yogari apa iatake ikogakerira samani tyarikara ikenakera ikontetakera yogakarora sekatsi, impo ineakeri itaregakeri, irogakemparorika irovetsikakeri intimashitakerira. Mi papá fue a buscar el camino del majás (para ver) por donde salía (del monte y entra a la chacra) para comer la yuca, luego lo encontró, le puso el cebo, y en el caso que lo comiera, iría a prepararse para esperarlo. V. tameshirintsi.

tagagantsi₁ 1vt. {itagakero} quemar, consumir (fuego); abrasar, hacer derretirse o ponerse suave (por el calor del sol). Nomagisantanakeri notsinerite pitotsiku, noatake nagaaterira noneapaakeri pa yoveankaka itagakerira poreatsiri. Olvidé mi brea en la canoa y cuando fui a recogerla, la encontré muy suave por el calor del sol. 2vr. {itagaka} quemarse, consumirse por la acción del fuego. Ikanti itomi: “Ina, gasano pipakaanatiri apa shitea, onti ishinkitanakempa ipotirokari itsamaire intagarogiteni itagakari”. (Cuentan que) su hijo dijo: “Mamá, no vayas a darle mucha chicha a mi papá, porque si se emborracha, va a quemar sus chacras, y aun puede quemarse él mismo”. • Con la excepción de quemaduras del sol, solamente se usa este término para indicar que el sujeto ha sido o está siendo consumido por el fuego, y no para hablar de otras quemaduras para las cuales se usan los términos sakagantsi, saatagantsi, etc.

matagagantsi₁ vr. {yamatagaka} contar o relatar ideas, datos, historias o cuentos inventados o fabricados. Tsikyata yagashitakaro irirori kogapage, onti yamatagaka. Él mismo está fabricando lo que está contando, y todo es mentira. V. matavitagantsi.

ishigaiganakara piteniro

shigagantsi₁ vr. {ishigaka} avr. correr; escaparse, huir. Yogari notineri atake ishiganaka. Ineakera ikisakerira iriri, ovashi ikantake: “Noshiganaketyo, teranika intenanika apa”. Mi sobrino se ha escapado. Al ver que su papá se había enojado con él, se fue diciendo: “Me escaparé, ya que mi papá no me ama”. Tyanirika noneventavaka inkaara akya ishiganaka ipoteavagetanake. No sé a quién vi endenantes que se iba corriendo muy rápido. • Es común usar una forma reflexiva con el modo real y una forma no-reflexiva con el modo irreal. Antari aneagakemparirika kapeshi, imponiagematakempa enoku impariganakera savi, akya irishiganake. Si espantamos a los achunis, vendrán saltando de las ramas hacia abajo por todas partes, y ahí mismo se irán huyendo. bvr. ir rápidamente o de prisa para hacer algo. Nokemiri nojime isonkavatapaake oaaku, nokaviritanaka noshigapanuta nagakiterira shima. Escuché a mi esposo que llegaba puqueando desde el puerto y me levanté presurosamente para ir a traer el pescado (que él había cogido). • También se usa shigagantsi en forma figurada cuando, p.ej., un padre está molesto con su hijo porque antes no quiso obedecerle y ahora que el padre va a pasear, lo ve viniendo detrás de él; de otra manera se usa cuando el hijo insiste en seguir a su padre a pesar de que le había dicho que no viniera. Kañotari inkaara nokantavetakempi: “Pagutera sekatsi”, tera piate, maikari maika garatyo pipoki ¿ariori pishigakeri? Como te dije endenantes: “Ve a traer yuca”, y no has ido, ¿cómo es que ahora vas a venir corriendo (detrás de mí)? Ikantiri: “Nokantimpira gara pipoki, ariompani pishigakari”. Le dijo: “Te dije que no vinieras, pero sigues viniendo detrás de mí (lit. sigues corriendo)”.

sogagantsi₁ 1vt. {osogakeri} atorarse (en la garganta). Noviikavetakaro pishiteare panikya osogavagetanakena, pa vurokisematake. Tomé tu masato y casi se me atora (en la garaganta), (porque) tiene muchos grumos. 2vi. {isogake} atorarse. Nopokavetaa tasegaigamatake novantyone, nokanakeritari inkaara tsitekyamani. Impo notigaigavetapaakari isogake paniro, ikamake. Cuando yo regresé, mis patos estaban hambrientos, porque los había dejado desde la mañana. Al darles de comer, uno se atoró y murió.

sakagantsi vt. {isakakeri} quemar (producir una quemadura pero no consumir con fuego); aplicar un emplasto caliente a un chupo o herida; cauterizar. Osama ikenapaake matsontsori sotsimoroku, irorori agashitavakeri tsitsi ovuokimotavakeri osakavakerira. (Cuentan que) un poquito más tarde el jaguar vino a acercarse a la puerta, y ella cogió un pedazo de leña encendida y se lo tiró para quemarlo. Yonkotsitakero otaki kamarampinirotaki tsitsiku, isakantakaro isompo oshitinkanaeniri. Calentó la corteza del árbol kamarampinirotaki en la candela y cauterizó su chupo para hacer bajar la hinchazón. ◊ Se utiliza sakagantsi para referirse al tratamiento que se da a enfermos que supuestamente se han empeorado como reacción a algún acontecimiento (véase komutagantsi, pugatagantsi, tagagantsi1).

pigagantsi₁ 1vi., vr. {ipigaka} regresar, volverse. • Es común usar una forma reflexiva con el modo real y una forma no-reflexiva con el modo irreal. Okantiro oshinto: —Ina, paita impigae. Okantiro: —Impigaeniroro, pine inkaara ipigaka. —Mamá, más tarde va a regresar —(cuentan que) su hija le dijo. —Seguramente va a regresar —le dijo ella. —No ves que regresó endenantes. Ipokaigavetaka inkamosoigerimera, pairagitema mameri, ipigaiganaa. Ellos vinieron para verles, pero no había nadie y regresaron. 2vtr. {ipigakaro} dejar o cesar de hacer algo sin terminarlo. • El complemento indica el lugar o el punto en donde el sujeto cesó de hacer algo. Itsamaivetaka notomi tera iroyashinkero, choeni ipigakaro. Mi hijo ha cultivado un poco, pero no llegó hasta el canto, sino que lo dejó (de hacer) en un punto cercano. ¿Tyara pipigakaro chapi piniavantakera? ¿Hasta dónde leíste ayer?

paagagantsi₁ vtr. {yapaagakaro} ser muchos en el agua o junto a ella (p.ej. muchos pajaritos bañándose en una poza, mucha gente viviendo en un valle junto al río, muchos pececitos en una quebrada). Ogari Pareni otomintakari shima imitaagematanake tsun, tsun, tsun, okantiro oshinto: “Piate okaatakiteri”, okaatakeri yapaaganakarotyo nia. (Cuentan que) Pareni dio a luz a los boquichicos que saltaban (en el suelo) tsun, tsun, tsun, y le dijo a su hija: “Ve a ponerlos en el río”, y ella los llevó al río, y llenaron el agua. Pairani tera intimumaige virakocha kamatikya, kantankicha maika atake iaiganake yapaagavagetanakaro kara. Antiguamente los colonos (lit. viracochas) nunca vivieron río abajo; pero ahora ya están yendo y llenando el valle por allí. V. óani, pagiteagantsi.

neagagantsi₁ vtr. {yoneagakari1} hacer irse, ahuyentar. Oneakera pagiro ikiaigakera atava, oneagaigavaari ogikonteigairi ganiri ishivageiga tsompogi. Cuando mi tía vio que las gallinas estaban entrando a la casa, las ahuyentó y las hizo salir otra vez afuera para que no ensucien adentro.

mirigagantsi₁ vi. {yamirigake} avi. gemir, dar el último estertor o gemido antes de morir. Antari ikamakera novisarite, yamirigapanuti asa ipegaka, mataka. Cuando mi abuelo murió, gimió y ahí mismo dejó de respirar (lit. se desapareció): ya estaba (muerto). bvi. gruñir (perro). Noavetaka nonkamosoteromera pinato inti noneakiti otsitite aiño inoriaka sotsi, yamiriganake nopigaa. Fui a visitar a mi cuñada, pero como vi que su perro (que estaba) echado afuera comenzó a gruñir, regresé. cvi. roncar. Nokemakeri inkaara matsontsori ijironkapaakera, nogiregirevetakari noime teratyo inkiree, ogatyo yamirigavagetake. Endenantes escuché que un jaguar se acercaba rugiendo y traté repetidas veces de despertar a mi esposo, pero no se despertó sino que siguió roncando.

aratinkaatagagantsi₁ vt. {yaratinkaatagakeri} cargar continuamente a un bebé (lit. hacer pararse todo el tiempo). Antari ityomiakyanira notomi pairotyo isenkata, tyampa nonkantakeri noguiterira. Nokantani notsagomputirira naratinkaatagirira. Cuando mi hijo todavía era chiquito, era llorón y no había cómo bajarlo. Siempre andaba cargándolo. V. aratinkagantsi; -a4 4.8.3.9; -ag 4.8.1.6.

gagantsi₁ 1vt. {yagakero} avt. conseguir; alzar; coger; recoger. ¿Tyara pagakero pigamisate oga pogagutakarira?, mameritari pashi okyarira. ¿Dónde has conseguido la camisa que tienes puesta?, pues tú no tenías una (camisa) nueva. bvt. casarse con, contraer matrimonio con. Ogari oketyorira yagaveta ige okamapitsatakeri, impo pashinikya yagai. La primera (mujer) con quien se casó mi hermano se murió, entonces se casó con otra. cvt. cosechar. Maika panikya osampatanakera turigo agakenkanira. Ahora el trigo está casi listo para ser cosechado. dvt. morder (serpiente). Impogini inti iokagutaka maranke kintaronkeni yagakeri, yavuatanakari, ikaemakagakeri eeeee ee, yogamagakeri. Entonces se encontró con una loro-machaco que lo mordió, se le enroscó, lo hizo gritar eeeee ee y lo mató. evt. llegar a. Opokai agapaakero omaraneku inchapoa otikakero tyampa onkenae. Regresó y llegó a un gran tronco que impedía que pasara (lit. por dónde iba a ir). • Cuando aparece con -vage cont. en el contexto de un viaje, significa llegar a un lugar lejano. Okenuntevageigai e, e, e, agavageigapairo otsapiku. Caminaron muy lejos e, e, e, y llegaron al canto de (la chacra). ; • Cuando aparece con -arep., significa recuperar algo perdido. Opegaka nogamisate nokogagevetaaro, tera nagaero. Mi camisa se perdió y la busqué por todas partes, pero no la recuperé. ; • Cuando aparece con -an abl., significa causar la muerte de o vencer a (p.ej. hambre, cansancio, sueño); muchas veces incluye también -vage cont. Nomantsigavagetanakera mameri tyanimpa neakenane, panikyatyo agavagetanakena nomire. Cuando estaba muy enfermo, no había nadie que me cuidara y casi morí de sed (lit. casi me cogió mi sed). ; • Cuando aparece con -av rec., tiene los significados de recibir o de coger, detener, inmovilizar (p.ej. a alguien que está escapándose o moviéndose hacia uno, a alguien que quiere irse o se va; coger algo tirado). Antari iatakera notomi kamatikya, inti gavakeri igokine. Cuando mi hijo fue río abajo, su tío fue el que lo recibió. Atsi gavaero. A ver, cógela. Iaigake maganiro imuvageigakerira yantavageigakera, ovashi yogari Perero yagaigavairi. Todos se fueron para ayudarle en sus trabajos, y lo que resultó es que Pedro los detuvo allá. ; • Cuando aparece con -aki trans. o -ut/-it ráp., significa ir a traer; para decir lo trajo o lo recogió se usa yagakitiri. Kamani noatake katonko nagutera sekatsi. Mañana voy río arriba a traer yuca. Iatashitutiri itomiegi yagaigakitiri. Sus hijos fueron con el propósito (de traerlo) y lo trajeron. ; • En algunas regiones se emplean las frases ¿Tata page¿Qué vas a conseguir? y ¿Tata pagi¿Qué has conseguido? para saludar en el camino o para preguntar por el propósito de un viaje (véase gagantsi2). 2vr. {agaka} llegar (una fecha o día). Impogini agaka kutagiteri iripokantaemparira osuraritsite ovetsikake shitea. Entonces llegó el día cuando iba a regresar su marido, y ella preparó masato. • Cuando aparece con -av contr., significa atajarse o cogerse en algo. Yogari notomi itimpatuakero itsagaro agavakara saviaku, tyampa inkantaero. Cuando el anzuelo de mi hijo se atajó dentro del agua, lo arrancó porque no había otro remedio (lit. qué podía hacerlo).

yagapagerotyo yogakero₁ ahí mismo él lo/la capta. Yogari notomi inti kagemaneri, ikemumatakera omatikunkanira, yagapagerotyo yogakero irirori. Mi hijo tiene buen oído; apenas escucha que se canta algo, ahí mismo lo capta.

gagantsi₂ 1vt. {yogakeri} avt. poner. ¿Tyara pogakero nogotsirote?, nokogagevetakaro mameri. ¿Dónde has puesto mi cuchillo?; lo he buscado por todas partes y no lo encuentro (lit. no hay). • Cuando aparece con -arep., significa guardar. Ogari noachane onti nogairo tsompogi ganiri okoshitagani. He guardado mi hacha adentro para que no me la roben. ; • Cuando aparece con -vage cont., significarealizar al máximo. Imatakero apa ipotakero itsamaire otagasanotaka ogavagetiro opoki. Mi papá ya ha quemado su chacra, y fue bien quemada quedando sólo cenizas. ; • En algunas regiones se emplean las frases ¿Tata poge¿Qué vas a poner¿ y ¿Tata pogi¿Qué has puesto? para saludar en el camino o para preguntar por el propósito de un viaje (véase gagantsi1).. bvt. dar o tener alguna enfermedad u otro problema; ser afectado/a en alguna parte (p.ej. por un golpe). • La enfermedad o el mal es el sujeto del verbo. Oganakena merentsi okatsivageti nogitoku. Me está dando la gripe y me duele mucho la cabeza. ¿Tyara ogakempi kara inchato? ¿Dónde te golpeó el palo? ¿Tata gakempi nerotyo pikaemavatakera? ¿Qué tienes que estás gritando tanto? ; • ¿Tata gaku? es forma alternativa de ¿tata gakempi¿qué tienes? cvt. picar (ciertos insectos). Yogakena tsigito inkaenivagete. Los mosquitos me están picando, y esto me produce mucha comezón. Tera irogante chompita. Cucarachas no pican. • El verbo gagantsi2 se usa para formar muchas frases idiomáticas. 2vr. {yogaka} golpearse, lastimarse (involuntariamente). Imagempitakera notomi ishigashigatakara, yonkaraantakaro otsotanetakara, yogaka itamakoku ¡ojojoo!, irinonavagete. Cuando mi hijo jugaba corriendo de un lado a otro, se cayó en una depresión (de tierra) que había ahí y se golpeó fuertemente en la frente ¡ojojoo!, la que ahora está muy hinchada.

irashitari yogakero ikoshitira él es ladrón por naturaleza.
kigonkero ogakena (esta ropa) me queda muy bien.
negintekya ogakeri ella lo trata bien (p.ej. una madre que corrige a su hijito y lo hace comprender hablándole de buena forma sin reñirle.
nogakero kutagiteri he amanecido sin haber dormido nada, he pasado la noche en vela (lit. he puesto el día).
nogakero nosureku la amo eternamente (lit. la he puesto en mi alma).
patiro yogakero se fue directamente sin detenerse o hacer escala en ninguna parte; lo hizo de un golpe o con un solo tiro, repentina o instantáneamente. Patiro yogakeri kanari ikentiri tsugn, oga ikenake yashiriakotanaka. Picó a la pava con un solo flechazo tsugn, y ahí mismo se cayó. Chapi imantsigatake notomi patiro yoganakero ianatitanakera ishigekanakera shige shige. Ayer mi hijo cayó repentinamente enfermo con una fiebre alta y escalofríos (lit. temblaba shige shige).
yagapagerotyo yogakero₂ ahí mismo él lo(la) capta. Yogari notomi inti kagemaneri, ikemumatakera omatikunkanira, yagapagerotyo yogakero irirori. Mi hijo tiene buen oído, y apenas escucha que se canta algo, ahí mismo lo capta.
yogakeri kavako fijó la vista en él.
yogakero savi lo cortó hasta adentro (el tronco de un árbol); la enterró (en la tierra) bien abajo.