Matsigenka-Castellano Dictionary

a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

t


tasegagantsi₁ vi. {itasegake} tener hambre. Itasegaiganaira ityomiani katsari, iatake iriri ikogashiaigakerira itsinarote. Cuando los pichones del paucar tienen hambre, su padre va a buscarles sus saltamontes.
tasegagantsi₂ inan.pos. {itasegane} hambre.
tasonkaenkatagantsi vt., vi. {itasonkaenkatakeri, itasonkaenkatake} soplar suavemente, causar una brisa suave o un movimiento suave del aire (p.ej. con las alas, un abanico). Yogakeri notomi sani irakoku, ogari iriniro otasonkaenkavakotakeri ganiri iraga. Una avispa picó a mi hijo en la mano, y su madre le sopló la mano para que no llorara. V. tasonkagantsi, énkatsi.
tasonkagantsi vt. {itasonkakero} soplar. Okonogagarantaigaka tsinaneegi yavoreara otomi, otasonkaigiri itapigiku poo ompeganaempara. Cuando sus hijos tosen (porque se han atorado con el olor de ají, su leche, etc.), algunas mujeres les soplan en sus nucas poo para que desaparezca (la tos). ◊ Tradicionalmente este término se utilizaba mucho en sentido figurado para indicar el ejercicio del poder sobrenatural que se atribuía, por ejemplo, al oso, al pelejo y a ciertas personas a las que también se les aplicaba el término tasorintsi; muchas veces aparece junto con shoo, palabra onomatopéyica que representa el ejercicio de poder sobrenatural. Okisanaka oga Pareni otasonkakeri ojime okantakeri: “Shoo, pimpegempa tsonkiri”, impogini yaranake ipeganaka tsonkiri. (Cuentan que) Pareni se molestó, ejerció su poder sobrenatural sobre (lit. sopló a) su marido y le dijo: “Shoo, vas a convertirte en picaflor”, y él se fue volando transformado en picaflor. Okantakena ina: “Pogakemparira maeni, kametikya pisekatakempa pinegintetakerora itonki. Aikiro gara pontaikavagetiro pisekaporoki savi ganiri itasonkimpi. Intasonkakempirika gara pishintsiti, aikiro gara pikakii. Ario ikañota soroni, pogemparira pinegintetakeri, gara pontavokavagetiro ivoroki kipatsiku ganiri itasonkimpi. Intasonkakempirika onti pimperavagetanakempa, aikiro gara pishintsipakoti, onti pinkañotakemparira irirori”. Mi mamá me dijo: “Cuando comes carne de oso, tienes que comerla apropiadamente, no botando sus huesos por todas partes (lit. hay que arreglar bien sus huesos). Tampoco vas a dejar caer pedacitos de tu comida al suelo para evitar que él ejerza su poder sobrenatural sobre ti (lit. te sople). Si ejerce su poder sobre ti (lit. si te sopla), ya no vas a tener fuerza (sino estar débil) y no vas a tener buena salud. Así también es el pelejo, cuando lo comes hay que comerlo apropiadamente y no estar regando pedacitos de la carne en el suelo para que no ejerza su poder sobrenatural sobre ti (lit. no te sople). Si ejerce su poder sobre ti (lit. si te sopla), vas a tener pereza y no vas a poder trabajar rápidamente sino que vas a ser como él”.
tasorintsi m. am. ser que ejerce poder sobrenatural representado por la palabra onomatopéyica shoo. ◊ Tradicionalmente se aplicaba este término a cualquier persona, animal o cosa que se pensaba tenía el poder de afectar de manera desfavorable a la gente que le daba asco, que no le trataba con respeto o que entraba en el ambiente que lo rodeaba (p.ej. el oso, el pelejo, la coca silvestre, Pareni); algunos atribuían el origen de la muerte a un tasorintsi que un día apareció en forma humana y ofreció a un hombre matsigenka, aburrido con algunos aspectos de la vida eterna con la que los matsigenkas habían sido creados, la oportunidad de experimentar la muerte; también algunos decían antiguamente que tasorintsi era el peor enemigo de los matsigenkas, porque cuando morían, impedía que regresaran a casa o que fueran a donde vivían los inmortales para también volverse inmortales y no morir nunca. ¶ Para referirse al poder de un tasorintsi se usaba la forma poseída itasorintsika poder de él o la forma adverbializada itasorintsitira donde, cuando o la condición de ejercer su poder sobrenatural. Ogari Pareni opaenkatanakeri ojime Kinteroni otasorintsika, ario ikañotakaro irorori yagaveavagetira. (Cuentan que) Pareni dio su poder a su esposo Kinteroni, entonces él se le parecía a ella por tener mucho poder (para hacer cosas sobrenaturales). bm. Dios (el creador y conservador del universo). • No se usa la forma notasorintsite como equivalente de mi Dios (el Dios a quien adoro) porque daría de entender que el que habla se había adueñado de Dios. V. tasonkagantsi, tasorintsigitetagantsi.
tasorintsigitetagantsi vi. {otasorintsigitetake} ser la época cuando o el lugar donde, según la tradición, todo fue controlado o dominado por un gran poder sobrenatural. ◊ Tradicionalmente se contaba que había un oso, que algunos consideraban equivalente al mismo tasorintsi, que vivía en el Pongo de Mainique (maeniku donde el oso). Se decía que tenía el poder de impedir pasar al pongo; inclusive podía quitar la fuerza a los viajeros o atacarles con relámpagos y truenos y hacerles regresar. Se decía que por causa de los poderes que ocupaban esos lugares, lo mismo pasaba cuando uno quería acercarse a los cerros Ompikirini y Pariirorini y a otros lugares más como, por ejemplo, donde hay peñolerías o piedras grandes.. Pairani ikantaigavetanakenaniroro saankariite: “Tsame nontentanakempira notimira aniagitetapaakera ganiri pineairo pigamane”. Onkaateme game otasorintsigiteti nankakerime nonkantakerime: “Eee, nompoke”, gametyo maika noneairo nogamane nantime saraatsatankichane. Maikari maika otasorintsigiteti, ikamageiganake aokakitiri agiavetakari tera iripokae, kamanakenirorotyo pegagiteanaka. (Cuentan que alguien dijo que) antiguamente un espíritu bueno nos dijo: “Vamos, te voy a llevar donde vivo, al lugar de la vida eterna para que no mueras”. Si no hubiera sido como es ahora que un poder en el ambiente nos impide, yo le hubiera contestado diciéndole: “Sí, voy a ir”, y no habríamos muerto como ahora sino que habríamos vivido por siempre (lit. hubieramos sido invencibles). Ahora, en cambio, un poder sobrenatural domina todo, una persona muere, la dejamos allá y esperamos que regrese pero no viene, ya se ha muerto y ha desaparecido definitivamente. V. tasorintsitagantsi, oégite, otasorintsigitétira, máeni.
tasoríntsipi inan. esp. de caña brava sembrada. [‣ Es más dura que la caña chakopi y produce durante todo el año; también se refieren a ésta con los términos pankiríntsipi, kakinteripi.] V. tasorintsi, opi.
tasorintsitagantsi vi. {itasorintsitake} tener o ejercer poder sobrenatural, ser todopoderoso/a. Chapi noatake Pariiroriniku nonkenavagetera nokogavetaka nogonketakempamera, kantankicha tera nagavee nogonketempara, kañomataka ontinirikatyo otasorintsitake. El otro día fui al cerro Pariirorini a cazar y quería llegar allá, pero no pude llegar sino que era como si ella tuviera algún poder (para impedir que llegara). • El uso de esta palabra, al igual que el uso de la palabra tasorintsi, se ha generalizado o vuelto común y actualmente se aplica, p.ej., a un animal que es difícil de balear o flechar, o a uno mismo si quiere dárselas de invencible. Itasorintsivageti osheto teratyo nagaveeri nonkentakerira. Ese mono es invencible (lit. tiene poder sobrenatural) y no lo puedo flechar. V. tasorintsi, tasorintsigitetagantsi.
tashiitagantsi vt. {itashiitakero} asar o calentar en una candela (p.ej. calabazas, zapallos, ciertos frutos). Oganara merentsi navoreanaka toe, toe, tera ompegempa. Notashiitake irimoki, impo okatsirinkaitanakera, nogaka opegagetanaka. Cuando me da la gripe, toso mucho toe, toe, sin parar. Agarro un limón, lo caliento en la candela, y cuando está caliente, exprimo el jugo y lo tomo, calmándome con eso la tos (lit. ella se desaparece). V. tashitagantsi, oi.
tashiretagantsi vt. {itashiretakero} chamuscar. Antari akishitaganira sekatsi, oketyo otashiretunkani. Impo omeshigunkani, okimetunkani okunkanira ogimesere, impo akishitaagani aikiro ometsotakeniri. Cuando se asa yuca, primeramente se la chamusca (en las llamas de la candela). Entonces se saca la cáscara, se la raspa (con un cuchillo) para botar su capa, y luego se la asa otra vez para que esté suave. V. tashitagantsi.
tashitagantsi vt. {itashitakero} asar o calentar en una candela (p.ej. carne en un palo, larvas en cenizas). Itashitakero apa ovatsa maniro, oposatanakera isekatavageigaka itentakari ige. Mi papá asó carne de venado, y cuando estuvo cocinada, comió bien con mi hermano.
tashivantagantsi vt. {itashivantakero} calentar hojas en la candela. Yagakero seripana koki itashivantakero, impo yamurokashitakero yovionkakerora itere. Mi tío cogió una hoja de tabaco, la calentó en la candela, la frotó entre las palmas de las manos, y luego la apretó con los dedos (para que goteara) en su herida. V. tashitagantsi, ópana.
tashivatagantsi vt. {itashivatakero} asar en la candela (p.ej. plátano con cáscara, frejoles en la vaina). Ogari ina otashivatake irakaga parianti opakenara nontigakerora noshinto. Mi mamá asó un plátano maduro con cáscara y todo, y me lo dio para dar de comer a mi hija. V. tashitagantsi, opa.
tata pron.interr. qué. ¿Tata pikogake? ¿Qué quieres? • Cuando tata aparece con el adv.neg. irreal tera, o el adv.neg. real gara que le corresponde, éste anula su característica interrogativa. Noavetaka nonkenavagetemera tera tatuita nonee. Me fui (al monte) a cazar pero no encontré nada. Ikisanaka matsikanari kantanakero: “Nani samani pintimake. Gara tatoita gimpi”. El brujo se molestó y le dijo: “Está bien, ya vas a tener larga vida. Nada te va a pasar”. V. táita, tatóita, tatúita.
tata íita; tatúita qué es (m.).
tata óita; taíta; tatóita qué es (f., inan.). Nokemiro noshinto okaemanake noshiganaka nokantiro: “Noshinto, ¿taita?” Escuché a mi hija gritando, fui corriendo y le dije: “Hija, ¿qué (te) pasa?” Nonakera inkenishiku noniavagetakera, igenarekyatyo yakakena tsuvani ikanti tisaa, nokanti: “¿Taitarakari novankoku?” Cuando estaba en el monte y estábamos conversando, de repente me interrumpió el canto de un chicua tisaa y dije: “¿Qué estará pasando en mi casa?” ¿Tatoita, incho, maika kutagiteri? Hermana, ¿qué día es?
tera tatoita absolutamente nada (f., inan.)
tata íita; tatúita See main entry: tata
tata óita; taíta; tatóita See main entry: tata
tera tatoita See main entry: tata
tatakona pron.impers. nadita, absolutamente nada. Noatuti inkenishiku nanuivagetakera tatakona noneimate. Me fui al monte a cazar y no vi absolutamente nada. • Requiere un afijo de modo irreal en el verbo con que aparece. Tatakona pimpakena. No me has dado nadita. V. tata; -kona Apén. 1.
tatakotagantsi 1vt. {itatakotakeri} tapar algo que está dentro de algo; voltear ollas o calabazas encima de algo. Itokotsitaganira ityomiani atava, onti itatakotunkani tsivetaku. Cuando se crían pollitos (separados de su madre), se les tapa con una canasta tsiveta. 2vr. {itatakotaka} estar tapado/a (con una olla o calabaza); guarecerse en un tambito. Chapi ipegaka natavarite ityomiani nokogakerityo kara notsotenkanakerityo mameri. Impo notinaagetanakero koviti irorori noneairi onti itatakotaka kovitiku otyomiatirira. Irirorakari tatakotakeri notomi. Ayer se perdió mi pollito, lo busqué por todas partes pero no pude hallarlo. Después por fin levanté todas las ollas también y lo encontré tapado con una de las ollitas. Habrá sido mi hijo que lo tapó. V. -ako 4.8.1.1.
tátampa tatampatyo pron.interr. qué (enfático). ¡Mameri tera nashintavagetempa, tatampa nompakempi! ¡Yo no tengo nada, así que no tengo nada para darte (lit. ¿qué (cosa), pues, te voy a dar?). V. tata; -mpa Apén. 1;
tatampa íita, tatampúita. qué es, qué era, qué será, etc. (algo de gén. masc.).
tatampa óita; tatampóita qué es, qué era, qué será, etc. (algo de gén. fem. o inan.).
tatampa íita, tatampúita. See main entry: tátampa
tatampa óita; tatampóita See main entry: tátampa
tatampóita V. tatampa.
tatapagerika pron.impers. cualquier cosa, todo lo que. Ogari saniri ogageta tatapagerika timagetatsirira oaaku kañorira shima, shivaegi, posantepage. Los lagartos se alimentan de cualquier cosa que vive en el agua como boquichicos, mojarras y muchas cosas más. V. tata; -page 1.3.2; -rika 4.15.10.
tatareagantsi vi. {itatareake} levantar piedras para buscar carachamas; mirar debajo de algo volteándolo (p.ej. una olla, una canasta). Oaigake oneapaakero anta ikamotakera, impo otatareapaake agake etari ¡ojojoo!, intiratyo terara iragasanoteri. (Cuentan que) ellas fueron y al llegar vieron donde él había hecho una represa, así que levantaron piedras (para buscar carachamas) y cogieron muchas, pues había hartas todavía porque él casi no había cogido muchas. V. -re2 4.8.2.10.