Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

a


ampitsagaka V. pitsagagantsi.
ampitsataka V. pitsatagantsi.
ampitsatetakero V. pitsatetagantsi.
ampivitakero V. pivitagantsi.
amporetsa V. porétsantsi.
ampóvatsa inan. barro. V. ópatsa.
amumpaagitetaka V. mumpaagitetagantsi.
amumpaaka V. mumpaagantsi.
amúvaka [del cast.] s. amahuaca. [‣ Grupo étnico que antiguamente era muy temido por los matsigenkas.]
oi ana
ana inan. {iánane} jagua, huito. ◊ Se utilizan las virutas para curar erupciones cutáneas. Se ralla el fruto sin sacar la cáscara, se calienta el jugo y se toma para matar lombrices; también se baña o se pinta con éste para aliviar la comezón y para protegerse del calor del sol y de los mosquitos. Todas las partes bañadas o pintadas se ponen negras lo que demora cierto tiempo en ir despintándose poco a poco.
ananeki
ananeki s. niña, niño, persona no adulta. • En la forma poseída, ananeki significa feto. Timake noananekite. Estoy embarazada (lit. ya existe mi feto).
ananekitagantsi vi. {iananekitake} ser criatura o niño. Antari ananekiigira onti piriniventaigi magempivageigira. Cuando somos criaturas, sólo nos dedicamos a jugar. • Cuando aparece con -arep., significa ancianidad o chochera queriendo decir que es como un niño otra vez porque, p.ej., no tiene dientes. Yogari gatavagetanaacharira onti ikantagani atake iananekitanai, tenigetari ontimae irai. Se dice de los muy ancianos que han vuelto a ser (como) niños, porque ya no tienen dentadura. V. -a3 4.10.2.
ananekitakotagantsi vi. {iananekitakotake} estar embarazada; tener hijos pequeños, tener hijos. Pairani noananekitakotira tera irogimantsigaena, kantankicha maika noananekitakovetaa yogimantsigaakena. Antes, cuando quedaba embarazada, no me ponía mal (lit. él no me hacía enfermar), pero ahora que estoy embarazada otra vez me he puesto mal. Gara pomperaperatana, pineakenatari noananekitakotakera. No me des mucho trabajo, porque ya ves que tengo un hijo pequeño. Yogari ige tekya iananekitakote, tekyatanika ontime itsinanetsite. Mi hermano no tiene hijos todavía, porque no tiene mujer. • No se usa para referirse a tener hijos adolescentes o adultos. V. ananeki; -ako 4.8.1.1.
ananekivenkiki inan. esp. de juncia (reg. piripiri; lit. piripiri para niños). ◊ Hay por lo menos tres especies de piripiri que se denominan ananekivenkiki; tradicionalmente se usaban sus rizomas para preparar mate machucándolos y mezclándolos con un poco de agua tibia. Una especie se tomaba para que no creciera mucho el feto con el propósito de que el parto fuera menos doloroso; otra se tomaba como abortivo para que el feto “desapareciera” adentro; otra se tomaba como anestesia a la hora del parto para que no doliera mucho. V. ananeki, ivénkiki, savovenkiki.
ananekivocharókite inan. esp. de enredadera medicinal con pequeños tubérculos dulces. ◊ Se comen los tubérculos crudos durante el embarazo para que el feto esté sano y nazca sin defectos. V. ananeki, pochároki.
ananta inan. esp. de planta arbórea de hojas anchas. [‣ Las hojas de ananta se parecen a las hojas de la piña; crecen en forma redonda como el repollo, pero en el centro dejan un espacio plano que ciertos monos, como el maquisapa, utilizan como nido para parir a sus crías; los monos adultos se alimentan de las hojas tiernas; echa bonitas flores rojas.]
anapatutsa inan. esp. de árbol. ◊ Se saca la corteza en tiras largas que sirven para amarrar el armazón de una casa. V. otsa.
anápini inan. esp. de árbol. [‣ Se ennegrece al cortarlo; produce manchas negras en todo lo que toca.] V. ana; -pini Apén. 1.
anáshiri V. yanáshiri.
anátiri janátiri inan. {ianátire} fiebre; paludismo, malaria; terciana.
anatirishi inan. esp. de arbusto medicinal. ◊ Las hojas se parecen a las de la coca; se queman o se ponen en agua caliente para hacer baños de vapor a fin de curar el paludismo o la fiebre. V. anátiri, oshi.
anatiritsápini inan. esp. de bejuco que contiene un líquido bien frío. ◊ Se toma el líquido o se usa para bañar a los enfermos y bajarles la fiebre. V. anátiri, otsa; -pini Apén. 1.
anatirivenkiki inan. esp. de juncia (reg. piripiri; lit. piripiri para fiebre). ◊ Tradicionalmente se machucaban los rizomas con piedra y se los usaban en baños calientes para aliviar la fiebre. V. anátiri, ivénkiki.
anatitagantsi janatitagantsi vi. {ianatitake} tener fiebre; tener malaria, paludismo; tener terciana. Impo iavetaka apa kamatikya panikya inkamake, ianativagetanaketari ishigekavagetanake shige shige. Entonces mi papá se fue río abajo, pero casi se murió, porque comenzó a tener una fiebre muy alta y temblaba (con escalofríos).
anaviakeri V. naviagantsi.