Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

k


kagitsokanetagantsi vi. {okagitsokanetake} ser ponedora de huevos. Ogari atava terira onkagitsokanete onti opunkani okitsoki shimuro kameti onkagitsokanetanakeniri. A la gallina que no pone huevos se le da semillas de la calabaza shimuro para que sea ponedora. V. ka- Apén. 1; igitsoki.
kagotaganetagantsi vi. {ikagotaganetake} aprender rápidamente. Yogari chimpancé onti ikañotakari osheto. Pairo ikagotaganeti, tatarika ineake pantakera shintsi irogotake irirori. El chimpancé se parece al mono maquisapa Aprende muy rápido y cualquier cosa que te ve haciendo, rápidamente aprende a hacerlo él también.
kaimito [del cast.] inan. caimito.
kairíniro m. esp. de oso hormiguero chico. V. –niro Apén. 1.
káiro m. comején. V. shomporekitagantsi2.
kairotigaki inan. esp. de árbol. [‣ Tiene de tres a cinco metros de altura; produce frutos chiquitos que son amarillos cuando se maduran, y son muy dulces y riquísimos. Es el árbol en que los comejenes prefieren hacer sus nidos.] V. kairo, okitsoki.
kaivanki m. comején. • Se usa este término para referirse a los comejenes con alas en la etapa de su metamorfosis cuando están desarrollándose sus alas. V. kairo, ivanki, ite.
kájara V. káara.
kajónaki [del cast.] inan. cartón, caja o cajón de madera. V. onaki.
kaju [del cast.] inan. café.
kajushi [del cast.] inan. cafetal. V. kaju, oshi.
kakarakíima adj. muy corto/a (una prenda de vestir que no cubre las piernas cuando está puesta). V. kakaratagantsi, okii.
kakarakíiri adj.sust. corto/a (una prenda de vestir que no cubre las piernas cuando está puesta); una persona vestida de una prenda que no cubre las piernas. Neri yonta kakarakiiri okaratakeri imanchaki igeretoku. Mira a aquel (hombre) vestido de una cushma corta que solamente le llega a sus rodillas. V. kakaratagantsi, okii.
kakarakiitagantsi vi. {okakarakiitake} avi. ser corto/a (una prenda de vestir puesta que no cubre las piernas; p.ej. cushma, pantalón, vestido). • El uso de -kii enfoca las piernas o las patas descubiertas por causa de la ropa corta o por la falta de plumaje. Avisanake patiro shiriagarini nokemakotiri tatarika iita kañomataka matsigenka onti yogagutaka manchakintsi kakarakiitake. Pasó un año y escuché noticias sobre algo o alguien que se parecía a un hombre que estaba vestido con una cushma bien corta. bvi. tener plumaje que no llega hasta las patas. Okenkitsatagani pairani yogari pakitsa ikoshitutakeri iraniri imanchaki irorokya ipairi irashi, irorotari ineantaganirira tsamiri kakarakiitake okaravagetiri igeretoku. Se cuenta que hace mucho tiempo el gavilán robó su cushma a su cuñado (el paujil) y le dio la suya. Es por eso que se ve al paujil (con plumaje) corto que solamente le llega hasta las rodillas. V. kakaratagantsi, okii.
kakaratagantsi vi. {okakaratake} ser corto/a (una prenda de vestir). Okakaratake omanchaki noshinto tenige ogonketaemparo, ataketari okimotanake shintsi. La cushma de mi hija ya no le queda, sino que es corta porque ella está creciendo muy rápidamente.
kakaratsenkoama adj. totalmente sin paredes. V. kakaratsenkoatagantsi.
kakaratsenkoari adj.sust. sin paredes.
kakaratsenkoatagantsi vi. {okakaratsenkoatake} estar sin paredes (lit. estar con el armazón descubierto). Ogari ivanko koki itantagetakero magatiro. Ogari irashi itomi onti okakaratsenkoatake. La casa de mi tío está toda cercada con paredes. La de su hijo está sin paredes. V. kakaratagantsi, otsenkoa.
kakiagantsi vi. {ikakiake} estar sano/a, tener buena salud, estar de buena salud; recobrar la salud. Kantanaaniroro otimaira nevatyage iniroku osekatavagetanaara okakianaira omarapagetanaira. Mi nuera siguió viviendo con su madre, recuperó el apetito, recobró la salud y se puso gorda otra vez. • También se usa este término para referirse a plantas, árboles, etc. Antari noatira inkenishiku, nopokaira nokenai itsamaireku ige noneanakero ishinkine ¡ojojoo, ontiratyo kara!, kantankicha tera onkakie, terorokari ametemparo kiraapatsari kipatsi. Cuando fui al monte, al regresar vine por la chacra de mi hermano y vi su maíz, ¡qué increíble, qué cantidad tiene!, pero no está desarrollando bien sino que está raquítico, probablemente no se acostumbra en terreno rojizo.
kakínteri adj.sust. con características humanas, caracterizado/a por aparecer en forma humana; algo que aparece en forma humana, ser humano. V. kakintetagantsi.
kakinteripi V. tasoríntsipi.
kakintetagantsi vi. {ikakintetake} aparecer en forma humana. Okenkitsataganira itimi matsigenka okakintetimotakeri eto tsoronto ipegakero ijina. Se cuenta que había un hombre al que le apareció una araña tsoronto y él se casó con ella (lit. la convirtió en su esposa). ◊ Tradicionalmente se contaba que antiguamente había una época en la que varios animales, insectos, aves y plantas, incluyendo la palmera huasaí tsireri y la paca kapiro, aparecían en forma humana, conversaban y hacían todo lo que hace un ser humano, manteniendo, a la vez, las características típicas de sus especies. Para referirse a esta acción se usaba el término ikakintetake o ikakintetashitakero, que incluye -ashi prop. Se decía que a veces apareciá en beneficio de una persona necesitada como, por ejemplo, cuando supuestamente un pájaro martín pescador apareció a una viuda que tenía hambre y le trajo pescado. Otras veces era con malas intenciones, mayormente para tener relaciones sexuales que daban como resultado la muerte de su víctima si es que la saludaba o conversaba con ella. Se contaba que un día todo cambió y los animales ya no podían aparecer de esta manera. Desde aquel entonces a los seres humanos se les conocía por el término kakinteri. Okenkitsataganira pairani yogari tserepato ikakintetashitakero ijina matsigenka iokakerira yamakenero shima. Se cuenta que hace mucho tiempo un martín pescador apareció a una mujer que había sido abandonada por su marido y le trajo pescado. Pairani tekyara onkantatigagitetempa, piniimatakerira inkenishipagekunirira iripokashitakempi inkakintetashitakempi. Hace mucho tiempo cuando todavía no había cambiado todo, si hablabas con los animales silvestres vendrían a la casa convertidos en gente para hacerte algún daño. Okakintetashitakeri maniro matsigenka inkenishiku ipokai imantsigatake ovashi ikamanake, otinkaraakeritari. Un venado apareció a un hombre en el monte, él regresó (a casa), se enfermó, y por consiguiente se murió porque ella había tenido relaciones sexuales con él (lit. le había fracturado todos los huesos). Ipokavetaa kantankicha yontivataa yonkaraa tokn pa pegaa tsuvani. Maika aiño iragantakarira: “Ven ven, ¡impa kañovagetaana aiñokyanara nokakintevageti noneantavagetaera!” (El se murió) y estaba regresando (a casa) pero se tropezó, se cayó y se convirtió en un pájaro de mal ag:uero tsuvani especie de cuclillo. Ahora por eso está allá llorando: “Ven, ven, ¡cómo quisiera ser como antes cuando era humano para poder ir a visitarles otra vez!”
kakintetashitagantsi V. kakintetagantsi.
kakintyókiri adj.sust. salvaje o arisco (animal). V. igakintyókire.
kakintyokitagantsi katintyokitagantsi vi. {ikakintyokitake, ikatintyokitake} ser arisco/a, no ser domesticado/a. Imirinka inkenishipagekunirira ikakintyokiigi, ineimatavakera akyatyo irishigapanute. Todos (los animales) que viven en el bosque son ariscos, y apenas ven (a alguna persona) en ese mismo instante se van corriendo.