Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

m


yamaatanakera
maatagantsi₁ vi. {yamaatake} flotar, ir junto con la corriente del río, nadar. Oshonkanaka pitotsi, impo yogari koki yamaatanai iataira otsapiaku. La canoa se volteó, entonces mi tío se fue nadando hasta el canto (del río).
maatagantsi₂ vt. {yamaatakero} traer líquido. Ipokake koki yamaatakero irishiteare noviikaigaka. Mi tío vino trayendo su masato que hemos tomado juntos. V. magantsi, óani.
maateniatagantsi vr. {amaateniataka} ser angosto/a o cerrado/a (p.ej. el cauce de una quebrada). Ogari niateni noviikarira onti amaateniataka, tera onkañotero pashini niatenipage ariosantaapagerikatyo kara kametimatake pishitevagetempara imparagekiku. La quebrada de que tomo es muy cerrada (y no tiene playas), no es como otras quebradas que son anchas y muy buenas para caminar en sus playas. V. maagantsi, otenia.
máati inan. esp. de arbusto. [‣ Abunda en algunas partes formando una maleza que se llama máatishi.] V. oshi.
maatsatagantsi 1vt. {yamaatsatakero} disminuir el grosor (p.ej. de un hilo, de una soga). Yampitsatashitakero apa iviane yamaatsatanakero oyashitsaku. Mi papá está torciendo fibras para hacer una cuerda para su arco y está disminuyendo el grosor donde va a terminarse. 2vr. {amaatsataka} disminuirse el grosor (p.ej. un hilo, una soga, una serpiente). Yogari terira irogotasanote irampitsatera iviritsa, tera osatyotiro oatsate, onti maani amaatsagetaka. A uno que no sabe torcer bien las fibras (cuando hace una cuerda), no le queda toda la cuerda igual, sino que por partes le queda más delgada (lit. se disminuye el grosor). V. maagantsi, otsa.
maatseitagantsi 1vt. {yamaatseitakero} sacar punta a algo. Yovetseigakero notomi irapishite, yamaatseitakero intsirinkantakemparora. Mi hijo sacó punta a su lápiz; le sacó una punta finita para escribir con éste. 2vr. {amaatseitaka} hacerse más fino/a, angosto/a, puntiagudo/a (p.ej. un cuerno, una espina, una aguja). Ogari kutoriki ariokuokipagerika, impo maani amaatseitaka otseiku. El árbol kutoriki tiene espinas (que son) muy grandes (cerca del tronco), pero se hacen más angostitas o finas en sus puntas. V. maagantsi, otsei.
maavokitagantsi 1vt. {yamaavokitakero} hacer que un camino vaya disminuyendo en anchura (cuando uno está abriéndolo). Antari okyara itsititanake icha yavotanakerora avotsi, ariopoki yogavetanakaro, impo yaganakero anta samani yamaavokitanakero, ariorokari iperatanakaro. Al principio, cuando mi hermano comenzó a abrir el camino, lo hacía muy ancho, pero después yendo más lejos poco a poco lo iba haciendo que disminuyera en anchura: seguramente tuvo pereza (de abrirlo). 2vr. {amaavokitaka} hacerse más angosto/a (un camino o trocha). Opokaigavetaa opampokiigairo avotsi ariompa ariompa amaavokivagetanakari, aganaka nigankipoki asa opegaka. (Cuentan que) regresaron siguiendo el camino, pero poco a poco iba haciéndose cada vez más angosto hasta que al llegar a medio camino, se perdió por completo. V. maagantsi, ávotsi.
maavonaatagantsi vi. {yamaavonaatake} ir flotando o nadando (con todo y ropa). Noshonkakoigakara, noneiri notomi yamaavonaatanake kamatikyakona nokantiri irirenti: “¡Neri pirenti gavaeri, panikya iokaatakempa!” Nos volteamos en (la canoa), y vi a mi hijo que iba flotando río abajo con todo y cushma y le dije a su hermano: “Allí está tu hermano, agárrale, ya está por ahogarse!” V. maatagantsi1; -vonaa Apén. 1.
machairíkiti BU m. esp. de pájaro con frente blanca y plumas celestes. [‣ Se considera que es muy bonito.]
machakanari m. esp. de isula con tórax largo y “cintura” delgadita. [‣ Su picadura no es muy dolorosa.]
machamporoni m. esp. de pajarito de color cenizo. Yogokonatagani machamporoni tera iragante. Cuando se le remeda al machamporoni, no hace daño (lit. no coge). [‣ Es parecido al torcecuello y también al chicua.]◊ Tradicionalmente se pensaba que machamporoni era un pájaro de mal ag:uero que no era muy peligroso para los adultos, pero al que le gustaba coger a los niños (inti yagavintsati ananeki); en contraste con otros pájaros, se decía que no se molestaba cuando se le remedaba.
machóeri m. esp. de caracol alargado que es apreciado como adorno para cushmas. ◊ Tradicionalmente se decía que Machoeri era el malvado y mentiroso que subió al cielo por el cordón umbilical que lo conectaba con la tierra y engañó a los inmortales que vivían por ahí, diciéndoles que los otros que venían detrás de él iban a matarlos, así que se cortó el cordón y se perdió la vía que llevaba a la vida eterna. Por eso, si un niño tiene tendencia a mentir, se le dice: ”¿Matsi viro machoeri?”. ”¿Acaso tú eres machoeri?”. V. omogútotsa inkite.
machoto inan. esp. de camote morado.
maempa
maempa inan. huasaí (esp. de palmera alta con cogollo comestible). [‣ No crece en el AU.]
maeni
máeni m. oso. ◊ Tradicionalmente se decía que itasorintsiti maeni el oso era muy poderoso; además se decía que podía darnos fuerza o quitarnos la fuerza que teníamos. Por eso se le trataba con mucho respeto y cuidado. Por ejemplo, cuando se le cazaba, se le decía: Pisari, pisari, guitanake. Abuelito, abuelito, bájate. De otra manera, no moriría sino que se escaparía y además podría enojarse y vengarse, provocando sueños atemorizantes que darían como resultado la enfermedad del cazador, y posiblemente su muerte. Se decía que cuando se comía carne de oso uno debía masticarla muy pero muy despacio para evitar que el oso le soplara y lo convirtiera en una persona que siempre le quita la comida a los demás. También había que comerla todita, inclusive el pellejo. También se decía que tenía manos muy fuertes y capaces, y cuando un chamán trocaba (intercambiaba espíritus) con un oso, era capaz de sacar los cogollos de las palmeras pijuayo sin que le hincaran las espinas. El Pongo de Mainique que sirve como barrera natural entre el Alto Urubamba y el Bajo Urubamba deriva su nombre de maeniku donde el oso. V. tasorintsigitetagantsi, tasorintsi, pisari, guitagantsi.
Maeniku adv. Pongo de Mainique. V. máeni.
maeninkaroki inan. esp. de moena. [‣ Los osos se alimentan de sus frutitos.] V. maeni, okitsoki.
magaatagantsi vi. {imagaatake} quedarse medio dormido/a, dormitar. Antari inkaara noniavantavagetakera nosankevantite, agaveanakena pochokiri nomagaatanake. Endenantes cuando estaba leyendo mi libro, el sueño me venció, y me quedé medio dormido. V. magagantsi; -a4 4.8.3.9.
magagantsi vi. {imagake} dormir, pasar la noche, pernoctar. ¿Ario omagake aka arakomentontsi? ¿El avión va a pernoctar aquí? • Se utiliza este término para indicar en cuántos días se llega de un sitio a otro. Antari noatutira oyashiaku, mavati nomaganake avotsiku. Cuando fui río arriba a la cabecera, dormí en el camino en tres (ocasiones). V. imagineku, imágira.
magáiniro AU adj.an. todos, todas (sin excepción). V. magániro; -i2Apén. 1.
magakanániro adj.an. todo (el cuerpo entero de un animal grande). Yogari kemari gara pagaveimatiri pinkierira magakananiro. Nunca vas a poder cargar el cuerpo entero de un tapir. V. magániro, ókana.
magakanátiro adj.inan. todo (p.ej. un racimo entero de plátanos). Terikara ontarompireempa okana parianti okantagani magakanatiro. Cuando todavía no se parte un racimo de plátanos, se dice que es un racimo entero. V. magátiro, ókana.
magakotagantsi vi. {imagakotake} quedarse (lit. dormir con respecto al lugar o la duración del tiempo que se queda). Norogakero nogamisate tera naganaero, omagakotake sotsi. Puse mi vestido afuera para secarlo y no lo recogí, así que se quedó toda la noche afuera. Ipegaka notomi inkenishiku imagakotake piteti kutagiteri tera iripokae. Mi hijo se extravió en el monte, quedándose dos días ahí sin poder regresar. V. magagantsi; -ako 4.8.1.1.
magamagaatagantsi [redup. de magaatagantsi] vi. {imagamagaatake} dormirse a cada rato. Yogari ani pairo ipochokiseti. Ikireimatakera maani ¡tyarikatyo!, irirokya agavagetanake ivochokine imagamagaavagetaketyo. Mi cuñado es un dormilón. Apenas se queda despierto un rato y ¡qué barbaridad!, nuevamente se cae de sueño y a cada rato se duerme. V. –a4 4.8.3.9.
magaméntontsi inan.pos. {imagamento} mosquitero. V. magagantsi; -mento Apén. 1.