Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

t


tatoita ashi See main entry: ashi₁
teratyo choeni See main entry: chóeni
tekya onkontete See main entry: kontetagantsi
tera noneakovagetaempa See main entry: neakotagantsi
teratyo okyatyo See main entry: ókyatyo
tera noshirinkaempa See main entry: shirinkagantsi₂
táagn onom. acción de caerse ¡pum! Yatagutapaake ige shivitsaku, ogenanekyatyo opatuavagetanake iparigakotanake ikantavagetaketyo savi taagn. Mi hermano estaba subiendo (el barranco) en un bejuco, cuando de repente se arrancó y él se cayó hasta abajo taagn. V. parigakotagantsi.
taakotagantsi vt. {itaakotakeri} golpear algo con el puño a causa de algo o a causa de alguien que está adentro. Yogari apa ikisakeri irirenti ikogavetaka intaakerimera, kantankicha irirori yashitakotavakeri tyampa inkenashitakeri, onti itaakonatakeri sotsi shitakomentontsiku. El hermano de mi papá estaba peleándose con él y quería abofetearle, pero (mi papá se metió en el cuarto) y se encerró ahí, y él (no tenía) por donde pasar para (entrar a pegarle), sino que solamente golpeaba a la puerta desde afuera. V. taantagantsi; -ako 4.8.1.1.
taantagantsi vt. {itaakeri} pegar o golpear con el puño; abofetear. Yogari otomiegi noshinto ikisavakagaka. Yogari imaranetanankitsirira itaakeri irapitene ityomiakyanirira yomiragakeri. Los hijos de mi hija se han peleado. El mayorcito le pegó con el puño al menor haciéndolo llorar.
taenkatagantsi vi. {itaenkatake} calentarse con el sol o el calor de la candela. Impogini ikantiro: “Gisashitena tsitsi onkatsinkavageteratyo”. Apatotashitakeri tsitsi, ovegotiakeneri otagashitakeri jiririri, itaenkatake. (Cuentan que) luego le dijo: “Atiza la candela porque hace mucho frío”. Ella recogió leña, la amontonó, la quemó para él haciéndola arder bien jiririri, y él se calentó (con el calor de la candela). Saniri otaenkatake impanekiku otsapiaku Kamisea. El lagarto estaba calentándose (soleándose) en la arena, en la orilla del río Camisea. V. tagagantsi1, énkatsi.
tagagantsi₁ 1vt. {itagakero} quemar, consumir (fuego); abrasar, hacer derretirse o ponerse suave (por el calor del sol). Nomagisantanakeri notsinerite pitotsiku, noatake nagaaterira noneapaakeri pa yoveankaka itagakerira poreatsiri. Olvidé mi brea en la canoa y cuando fui a recogerla, la encontré muy suave por el calor del sol. 2vr. {itagaka} quemarse, consumirse por la acción del fuego. Ikanti itomi: “Ina, gasano pipakaanatiri apa shitea, onti ishinkitanakempa ipotirokari itsamaire intagarogiteni itagakari”. (Cuentan que) su hijo dijo: “Mamá, no vayas a darle mucha chicha a mi papá, porque si se emborracha, va a quemar sus chacras, y aun puede quemarse él mismo”. • Con la excepción de quemaduras del sol, solamente se usa este término para indicar que el sujeto ha sido o está siendo consumido por el fuego, y no para hablar de otras quemaduras para las cuales se usan los términos sakagantsi, saatagantsi, etc.
tagagantsi₂ vt. {yataganakeri} vencer a alguien (el peso que está cargando). Ogari noshinto okiavetanakari iariri tera agaveeri, ataketari imaranetanake, ovashi yataganakero onkaraakagakari. Mi hija estaba cargando a su hermanito y no podía (hacerlo) porque ya era un poco grandecito; por eso (su peso) la venció y ella se cayó junto con él. Yamavetaka notineri sekatsi shatekarika tseokiku, impo ataganakeri avotsiku yonkaraakagakaro, ovashi yoguitagarantanakero yoganakero anta, paita impigashitanakero iragaaterora. Mi sobrino estaba trayendo una bolsa de malla muy llena con yuca, pero en el camino lo venció el peso cayéndose juntamente con la yuca, y de ahí sacó algunas dejándolas allí en el camino para luego regresar a traerlas.
tágamu inan. esp. de musgo muy poblado. Antari omameritira nia, pimiretanakerika panchomimaitake tagamu. Cuando no hay agua y tienes sed, puedes chupar pedazos del musgo tagamu. [‣ Los cerros y los árboles pequeños del lugar donde crece están cubiertos de él.]
tagantsi₁ 1vt. {yantakero} avt. hacer, confeccionar, fabricar. ¿Tyani tiro shitatsi? ¿Quién hizo la estera? -¿Tata yantake apa? -Onti imagake. -¿Qué está haciendo mi papá? -Está durmiendo. bvt. manosear; tocar algo ajeno. Arione pitsiro, gara pantiro. Déjala a tu hermana, no la toques. 2vr. {yantaka} manosearse. V. tavagetagantsi.
tagantsi₂ 1vtr. {itakaro} comenzar (p.ej. en cierto lugar, con cierto evento). Ikonogaiga pashini ikitsaigira, onti itakaro katonko, iatanakero kamatikya. Hay algunos que cuando pescan con tarrafa, comienzan río arriba, y luego van río abajo. 2vr. {itaka} comenzar. Ariotari aka kamatikya notakitara okyara nomantsigatanakera. Sí, pues, estaba aquí río abajo (por una temporada) cuando comencé a enfermarme. Karanki tera nomantsigavetempa, iroroni otanaka oganakenara merentsi, ovashi nomantsigavagetanake, tera novegaempa. Anteriormente nunca me enfermaba, pero comencé a enfermarme (lit. comenzó) cuando me dio la gripe; de ahí en adelante he estado enfermo y no me sano.
tagároki inan. esp. de árbol. [‣ Pertenece a la misma familia que el etsiki, pero las hojas y los frutos del tagaroki son un poco más grandes; produce muchos frutos redondos de color amarillo y cáscara suave; cuando están maduros se comen sin pelarlos y son dulces; cuando todavía no están maduros, son de color verde y se sacan las semillas para comer con yuca, pero el resto se bota porque es agrio.]
tagarovanta inan. esp. de bijao que se utiliza para forrar canastas. V. ópana.
tagiagantsi vt. {itagiakero} pelar (p.ej. yuca, plátanos, achiote); descascarar (p.ej. maní, huevo). Yagakero apa potsoti yamakero pankotsiku itagiapaakero takire, takire, ikurigitakerora okitsoki kurigi, kurigi. Mi papá cogió achiote, lo trajo a la casa, lo peló takire, takire, y sacó las semillas kurigi, kurigi.
tagintagipoatagantsi vi. {otagintagipoatake} levantarse en forma de escamas grandes (la corteza de ciertos árboles). Ogari toaroki onti omeshirereitake opoa pairatamatake tagintagintagipoamatake. El árbol pashako se muda de corteza en su tronco levantándose toda la cáscara como escamas grandes. • Además de esta forma reduplicada, se usa tagintagisetagantsi. V. opoa; -gise 4.8.3.4.
tagn, tagn, tagn onom. acción de darse palmadas (por estar borracho y molesto). V. patosavakotagantsi.
tagóntago inan. esp. de árbol muy grande con hojitas chiquitas. [‣ Produce vainas muy anchas y duras, parecidas a las del santaropa, que son de color negro cuando están maduras y que contienen un líquido espeso muy dulce; las semillas son negras y se pegan mucho a la vaina como la brea.]
tagotagantsi vt. {yatagotakero} sacar corteza quebradiza de un árbol. Ipitankavoatakero apa potsotaroki yatagotakerora yamakenero ina otsakakenerira imanchaki. Mi papá golpeó el tronco de un árbol potsotaroki, sacó la corteza, la trajo a mi mamá, y ella le tiñó su cushma.
taguatagantsi vi. {yataguatake} surcar los rápidos, una catarata o una cascada (en un río). Nopokaigai chapi nomagaigapai okagakara, teranika agavee antaguatanakera pitotsi opariavagetityo kara, impo okuta nagashiigakero shivitsa ogatsantsani nopantsaigakero, ovashi ataguatanake. Ayer vinimos (de río abajo) y pasamos la noche cerca de donde había un paso peligroso porque la canoa no pudo subir la cascada que es muy elevada. Entonces por la mañana cogimos bejucos largos con los que la jalamos, y por consiguiente subió. Chapi noatuti opariatakera nia noneake shima yataguatanake iaigakera katonko. Ayer fui donde hay una catarata en el río y vi a boquichicos surcar e ir río arriba. V. tagutagantsi, óani, gatsonkuatagantsi.
taguatakotagantsi vi. {yataguatakotake} surcar una catarata o caída en una canoa. Chapi ipokaigakera kamatikyanirira impo yagakoigavetapaakaro opariatakera, asa ikusoatakoigapaake, teratyo iragaveaige irataguatakoigera. Impo onti yaguitashiigakero inoshiaigakerora, ario pinkante ataguatanake, ovashi yogatsonkuaigakero. Ayer cuando vinieron los de río abajo y llegaron a la caída, se detuvieron ahí; no podían subir. Por fin, se bajaron, jalaron la canoa y ésta recién comenzó a subir, de esta manera lograron pasar (lit. subieron encima). V. taguatagantsi; -ako 4.8.1.1.
tagutagantsi vi. {yatagutake} subir, trepar (p.ej. una escalera, un palo). Yogari kapeshi onti itimi inkenishiku ikañovetakari oati, onti ikamariti savi, aikiro yataguti inchatoku, kantankicha tera imonteshitempa. El achuni vive en el monte y es parecido al coatí, anda por la tierra y también trepa los árboles, pero no se pasa de una rama a otra.