Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

t


tampiápini tampiápenki inan. esp. de árbol muy apreciado por las cáscaras de sus frutos. ◊ Se usan las cáscaras huecas en la confección de adornos; cuando se las juntan en la costura de los hombros de las cushmas de las mujeres, producen un sonido muy agradable cuando se mueven. V. tampia; -pini Apén. 1.
otampiavagetanakera
tampiatagantsi vi. {otampiatake} hacer viento. Noatutira inkenishiku chapi nonkenavagetera, otampiavagetanake niganki nopiguta avotsiku, tera noate. Nopinkakero inchato nokanti: “Kantakarikatyo opasatirika”. Ayer estaba yendo al monte a cazar pero el viento comenzó a soplar muy fuerte, así que me regresé a mitad de camino y no fui. Tenía miedo de los árboles y dije: “Pueda ser que me aplaste (un árbol)”.
tampinatagantsi vi. {itampinatake} estar apurado/a, trabajar o hacer las cosas con rapidez. —¿Pikogake pisekatanakempara? —Tera, notampinatake tsikyari noatae noneventapaakerira notomi, panirotari nokanakeri. —¿Quieres comer antes de irte? —No, estoy apurada, porque (tengo que) ir rápidamente a ver a mi hijo ya que lo dejé solo. Ogari ina onti pairorira okavosarepakoti. Onkotumatakera sekatsi, shintsi oposatake, ontitari pairorira otampinati. Mi mamá cocina muy rápidamente. Apenas empieza a cocinar la yuca, rápidamente está cocinada, porque ella lo hace todo con rapidez.
tampora
tampora [del cast.] inan. tambor. ◊ Tradicionalmente se consideraba que la mejor madera para hacer tambor era santaviri o savavanaki y que el cuero del yaniri era lo mejor para cubrirlo; se usaba el cuero de un cotomono macho para cubrir ogito y el cuero de la hembra para cubrir otyoki para conseguir el mejor sonido.
tamporanaki inan. casco para tambor. V. tampora, onaki.
otamporatunkanira
tamporatagantsi [del cast.] vt., vi. {itamporatakero, itamporatake} tamborear, tocar el tambor. Ishinkitanakara koki itamporatakero tampora itiontanakatyo ikantanake pigiriririri. Cuando mi tío se emborracha, tamborea y baila (lit. da vueltas) girando muy rápidamente pigiriririri. Antari otimira shitea, itamporaigake. Opoimavageti kara, okemagantavageta samani. Cuando hay masato, (los hombres) tamborean. Suena fuerte y se escucha lejos. ◊ Tradicionalmente los hombres solamente tamboreaban durante las fiestas así que cuando se decía que estaban tamboreando, se daba a entender que había masato (otimake shitea o otimake ovuroki), y que todos estaban tomando (ishinkiiganaka) y bailando de manera típica (itiontaiganake). Se preparaba el masato en grandes cantidades llenando bateas grandes que mayormente tenían la forma de canoas chicas; se lo hacía con dos días de anticipación para que estuviera bien fermentado. Una vez que estaba listo, la fiesta comenzaba con la puesta del sol y seguía toda la noche hasta el día siguiente o hasta que se terminara la bebida. ¶ Habiendo suficientes participantes para hacerlo posible, el baile típico consistía en que los hombres se turnaban en grupos de tres o cuatro tamboreando y dando vueltas a la vez de un lado a otro mientras bailaban por la circunferencia del patio formando un círculo grande. Después de ellos iban dos hombres tocando antaras conectadas por una cuerda; siguiéndoles a ellos iba un hombre tocando flauta (sonkarintsi) y detrás de él, dos pares de hombres iban cantando mientras se agarraban con las manos cruzadas, o sea que un hombre ponía la mano derecha en la mano derecha de su compañero mientras éste ponía la mano izquierda en la mano izquierda del otro. ¶ Había otro tipo de baile tradicional en que los hombres tamboreaban mientras daban la vuelta y las mujeres, agarrándose por las manos y cantando, trataban de meterse entre los hombres e impedirles que siguieran dando la vuelta alrededor del patio, o de otra manera jalar a un hombre y hacerle salir del baile. Cuentan que los hombres que eran expertos en tamborear, sabían evadir a las mujeres bailando muy juntos, pero los que no sabían se quedaban parados; en este caso se decía que las mujeres habían ganado a los tamboreros. ¶ Las fiestas típicas eran motivo para pintarse con una buena cantidad de achiote. Los hombres solían ponerse coronas hechas de las plumas de paucar y loros que colocaban encima de las vendas de plumas de paujil que usaban diariamente. También, debido al masato sin el cual no había fiesta, las fiestas eran motivo de muchas bromas, risas y bulla y, a veces, de peleas. Tradicionalmente se decía que se hacían fiestas para reunir fuerzas para cumplir con el trabajo cotidiano.. V. tampora, kapampogiavintsatagantsi.
tamuto f. esp. de cangrejo pequeño.
tana inan. esp. de leche leche que crece en los cerros del AU (esp. de árbol). ◊ La leche es muy pegajosa; se usa para mezclarla con caucho y untar los palitos pegajosos tsigarintsi que se usan para coger pajaritos.
tanampirenkaatagantsi vr. {otanampirenkaataka} salir o desviarse agua de un río formando un remanso. Ogari ochanchaa onti otanampirenkaatakara nia omonkiatake, tera oshigaate. Ishineventasanoigaro shima impitantaigemparora. El remanso ochanchaa se forma cuando el agua se desvía de un río y forma una poza poco profunda que no tiene correntada. A los peces les gusta estar allí. V. tanampirenkagantsi, óani; -re2 4.8.2.10.
tanampirenkagantsi 1vt. {yontanampirenkakeri} salir del camino (p.ej. para permitir que otro pase). Yatsikavetakari apa shintori. Inevakotavakari yontanampirenkavakeri akyatyo yavisapanuti. Un sajino casi mordió a mi papá. Él lo esquivó saliendo del camino, y ahí mismo el sajino pasó. 2vr. {yontanampirenkaka} salir del camino. Noatake avotsiku notonkivoakari otsiti. Noneiri ikenapai nopinkanakeri nontanampirenkanaka ganiri yatsikana. Estaba yendo por el camino y me encontré con un perro. Lo vi que estaba viniendo, y como le tenía miedo me salí del camino para evitar que me mordiera. V. nampinantsi; -renk 4.8.3.11.
tánatsi inan.pos. {itana} esternón.
tanaviagantsi AU vt. {yatanaviakero} aplastar de manera que uno no puede escapar, apretar (p.ej. una puerta que chanca los dedos o un árbol que cae y aprieta a alguien); prensar entre palos (p.ej. caña de azúcar). Opasatakeri notomi inchato atanaviakeri tyampa inkantaenkani inoshikaenkanira, onti ikarakotairi achaku. Un árbol aplastó a mi hijo y no había cómo sacarlo, sino que cortaron (el palo) (lit. cortaron con respecto a él) con hacha. V. naviagantsi, vinaagantsi.
tankaatakotagantsi vi. {otankaatakotake} salir una cantidad de líquido de algo que se abre o se revienta por sí mismo (p.ej. hemorragia en la piel o las encías después de la mordedura de una serpiente muy venenosa, agua de la tierra donde no había antes, resina de copal). Yogari icha yagakeri maranke itavatanakeri ¡tyarika, otankaatakogematanaketyo iriraa! A mi hermano le mordió una serpiente y ¡qué barbaridad, cómo se le hinchó y le salieron hemorragias en la piel! Omirinka oparigira inkani, teratyo osaagitete. Atanatsityo oparigira otankaatakogematanaketyo kipatsiku arapogaagematanaketyo kara. Todos los días ha estado lloviendo sin parar. El agua (subterránea) ha comenzado a salir de la tierra a grandes chorros. Tsikyata itankaatakotake sumpa, impo yoroganake ariokuntsikipagerika. Impo yontsigontarenkunkani, yamunkani pankotsiku, itagunkani. El copal se revienta por sí solo, la resina sale y se seca en bolas grandes. Luego se las separa del árbol, se las lleva a la casa y se queman (para alumbrar). V. tankagantsi2, óani; -ako 4.8.1.1.
tankaenkatagantsi vr. {yontankaenkataka} resonar, producir eco. Antari iniira yaniri, imaraenkarikatyo kara yontankaenkagematatyo samani. Cuando los cotomonos aúllan, sus voces son muy fuertes y resuenan lejos. Antari notimira, onti otishigetanai, nerotyo nokaemira nontankaenkataka intati. Donde vivo hay muchos cerros, así que cuando grito se produce un eco en la banda del río. V. tankagantsi2, énkatsi.
tankagantsi₁ vi. {itankake} rajarse, romperse, reventarse, estar rajado/a, estar roto/a; romper el cascarón o pupa y salir. Okaraakotanake noveratopagete, magatirotyo ashiriviotanaka novamokote nokanti: “¡Ejee, tankakerorokari novaone!” Impo nokamosovetaro maani otankake otseraku. Se rompió (la rejilla) donde (guardo) mis platos y todos se cayeron (inclusive) mis calabazas, entonces yo dije: “¡Ay de mí, mi calabaza grande se habrá roto también!”. Luego la revisé y apenas si se había rajado en el borde. Impo itankanakera ityomiani chakami, yaganakeri itentanakarira isekatagakarira. Cuando los pichones del trompetero salen del cascarón, (su madre; lit. él) los lleva a buscar comida.
tankagantsi₂ 1vt. {yontankakeri} golpear botando al suelo, golpear contra, estrellar contra. Napakuakero novamokote nontankakero notimporokakero. Solté mi calabaza estrellándola contra el suelo y se partió. Nokivavetakaro nomanchaki impo nontankavetakaro mapuku notisaraakero, atakerorokari omakatanake. Estaba lavando mi cushma golpeándola en una piedra y la rompí; seguramente ya no durará más (lit. ya está poniéndose muy rompible) (porque tiene mucho tiempo). 2vr. {yontankaka} golpearse fuertemente o estrellarse contra. Noavetakara oaaku nonkivatsaratempara, nokoriankanake nontankaka nogaka nomeretaku. Cuando estaba yendo al río a lavar mi ropa, me resbalé y me caí golpeándome en el costado.
tankagantsi₃ vt. {yatankakeri} chancar una cabeza con los dientes. Yatankakeri matsontsori otsiti, yagakeritari igitoku. El jaguar chancó la cabeza del perro con sus dientes, porque lo cogió de la cabeza.
tankagitagantsi vt. {yatankagitakero} chancar semillas o granos con los dientes. Yogari apa ishigentakero irai yatankagitakerora manataroki yogakarora. Maika ovashi okatsitanai, tera onkametitae. Mi papá se ha provocado nuevamente un dolor de muela por chancar una pepa de shicashica con los dientes y comerla. Desde ahí el dolor ya no se le calma. V. tankagantsi3, okitsoki.
tankaitagagantsi vt. {itankaitagakeri} hacer reventar o romper el cascarón del huevo y salir. • El sujeto es el dueño del ave por medio de la cual se hace incubar los huevos. Yogari nochakamite tera iranuitagantsite, ontitari itsivonkake ikyara notankaitagake. Mi trompetero no camina muy bien porque se le ha doblado una de las patas desde que rompió el cascarón y salió (lit. desde que lo hicimos romper el cascarón y salir) (al haberlo hecho incubar con la gallina). V. tankaitagantsi1; -ag 4.8.1.6.
tankaitagantsi₁ vi. {itankaitake} hacer reventar huevos (una gallina u otra ave); salir del huevo, romper el cascarón y salir. Ogari atavarite ina otankaitake chapi intovaigavagete. Maika ontivani nashi, tera nogote tyatirika ontankaitantakempa. La gallina de mi mamá hizo reventar sus huevos ayer: son muchos. Ahora falta la mía, (pero) no sé cuándo hará reventar (sus huevos) también. Noneakiti kentsori inkenishiku itankaitake ityomiani, ogari iriniro ompetanakari nokentakero nagavake piteni ityomiani. Fui al monte y encontré pichones de perdiz que recién habían salido del huevo, su madre estaba cuidándolos celosamente, la piqué con flecha y traje dos de los pichones. V. tankagantsi1; oi.
tankaitagantsi₂ 1vt. {yontankaitakeri} hacer golpearse la cabeza. Okiavetakarira iriniro okenakagavetanakarira otapinaku inchapoa ontankaitakeri. Su madre lo cargaba a la espalda en un cargador de bebés, y cuando estaba tratando de hacerle pasar por debajo de un palo, hizo que se golpeara la cabeza. 2vr. {yontankaitaka} golpearse la cabeza. Yogari ani yashirianaka ikaraakotanakera ishimampiavetanakara. Matsi ariokona tera irogatsitempa maganiro, maani yontankaitaka igitoku. Mi cuñado se cayó al suelo al romperse (el tronco) por donde estaba caminando. Felizmente no se hizo mucho daño en todo el cuerpo, sino solamente se golpeó un poquito la cabeza. V. tankagantsi2, oi.
tankavakotagantsi vt. {yatankavakotakeri} fracturar la mano con los dientes. Yogari koki yagakerira matsontsori, onti yatankavakotakeri irakoku. Irorotari maika tera iragavee irakotagantsitaera. Un jaguar atacó a mi tío y le fracturó la mano. Por eso ahora no puede usarla bien. V. tankagantsi3, ákotsi.
tanko inan. ortiga.
tankugagantsi 1vt. {itankugakero} ovillar, hacer un ovillo o bola (p.ej. de pita, hilo). Otankugakera ina omampetsate ompaikakera kamani. Mi mamá está ovillando su hilo para preparar un telar mañana. 2vr. {itankugaka} arrollarse; estar arrollado/a u ovillado/a. Itankugaka ananeki inoriakara itishitaku ikatsatakera igiti. Los bebés se arrollan cuando se echan de espalda y agarran sus pies. V. otanku, vatankutagantsi.
tanta AU [del quech.] inan. pan.