Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

v


voviri adj.sust. cosido/a. V. vovitagantsi.
kamisa voviri ropa hecha de tela fabricada.
vovitagantsi 1vt. {yavovitakero} coser; suturar. Amakenaro pinato ogamisate navovitakenerora, impo nogaraavetakaro navovitakerora, tera onkigonkerotempa, akatsitititari onake. Mi cuñada trajo su tela para que yo le cosiera (un vestido), y cuando la corté para coserla, no alcanzó porque era corta. Yogari notomi okaratakeri savuri igitiku okantasevagetirityo kara, impo ipokake gavintantatsirira ikivavonkititakeri yavovitairira. A mi hijo se le metió un machete en el pie; entonces un médico vino, le lavó el pie y suturó (la herida). 2vi. {yavovitake} coser. 3vr. {avovitaka} ser o estar cosido/a, tener costura. Nokantavetakaro incho avivotaenarora nomanchaki, ariorookari omagisantakero, nerotyo nokamosovetaro tera avovitempa. Le pedí a mi hermana que cosiera mi cushma, pero se habrá olvidado porque cuando la revisé no estaba cosida. V. voviri.
vovokitagantsi vt. {yavovokitairo} volver a abrir o limpiar un camino o una trocha. Maika kametitake noatapinitakera oaaku nonkamosotapinitakera tsagarontsi, yavovokitairotari notomi avotsi. Antari chapi ontitari onaronkashitake nopinkakeri maranke. Ahora sí puedo ir constantemente al río para revisar el anzuelo, porque mi hijo ya limpió el camino. Antes estaba cubierto con maleza y tenía miedo de (que me mordiera) una culebra. V. votagantsi, ávotsi.
vuáagn vuáagn vuáagn onom. grito de una pucacunga molesta. Yogari sankati onti ishitakero inchatsego, impo iragasegakerorika inkisanakempa inkaemanake vuaagn vuaagn vuaagn. La pucacunga defeca en las ramas de los árboles, y luego si lo pisa, se molesta y grita fuerte vuaagn vuaagn vuaagn.
vuatagantsi 1vt. {yavuatakero} enroscar o enrollar alrededor. Omirinka itonkira apa yaniri, onti okatigakero ina iramporetsa, impo avuatakero inchakiiku oshinkotakero aratsitanakera, impo itsonkatanaara ivatsa iroro nogaigaa. Cada vez que mi papá mataba un cotomono, mi mamá lavaba sus tripas y luego las enrollaba alrededor de un palo y las ahumaba para que se secaran bien; luego cuando se terminaba la carne, comíamos eso. 2vtr. {yavuatakaro} estar enroscado/a o enrollado/a alrededor de; enroscarse o enrollarse alrededor de. Impogini inti iokagutaka maranke kintaronkeni, yagakeri yavuatanakari ikaemakagakeri eeeee, ee, yogamagakeri. (Cuentan que) luego de repente se encontró con una serpiente loro-machaco que lo cogió y se enroscó alrededor de él, lo hizo gritar eeeee, ee, y lo mató. V. shívitsa.
vuchonti s. persona con muñón. V. vuchotagantsi; -nti Apén. 1; vúchotsi.
vuchotagantsi vi. {ivuchotake} tener un muñón. Pairani notyomiakyanira, ovatuchapakitakena savuri, ovashi maika kantakana novuchotakera. Hace mucho tiempo cuando yo era niño (lit. cuando yo todavía era pequeño), me corté un dedo con un machete (lit. un machete me amputó mi dedo); por consiguiente desde entonces tengo un dedo con muñón.
vúchotsi inan.pos. {ivucho} muñón.
vugiitagantsi vt. {avugiitakeri} enredarse en los pies de alguien, cogerle a alguien por los pies (p.ej. un bejuco o soga del monte). Yogari icha yonkaraaka avugiitavakerira shivitsa. Un bejuco se le enredó en los pies de mi hermano haciéndolo caer. V. vuatagantsi, gítitsi, okii.
vunchao vunchao vunchao onom. gritos de los monos frailecitos al ver que uno de ellos ha sido flechado. Antari ikentaganira tsigeri, inkemakeri tovairi inkaemanakera irompetanakempari inkantavagetanaketyo kara vunchao vunchao vunchao. Cuando se le pica al mono frailecito con flecha, los otros (frailecitos) lo escuchan gritando, vienen a defenderlo y comienzan a gritar también vunchao vunchao vunchao.
vuokagantsi vt. {yovuokakero} botar, echar, tirar al suelo, arrojar. Tera inkoge icha isomankera, nopavetakari sekatsi onti yovuokakero, ontitari yogavintsatakari ivatsa kogapage. A mi hermanito no le gusta comer la carne acompañada de yuca y por eso, cuando le dí una yuca, la botó porque solamente quiere comer carne sin nada más.
vuonkarentsi inan.pos. {ivuonkare} pulmones.
vuónteki 1m. esp. de perdiz grande. [‣ Vive en los cerros y canta vuooooogn vuoooooogn.] 2inan. juguete hecho de una semilla del bejuco pageroroki o del árbol kompu y pita de fibra iviritsa. [‣ Suena igual que el canto de la perdiz del mismo nombre.]
vuóoooogn, vuóooooogn onom. canto de la perdiz vuónteki; sonido del juguete que lleva el mismo nombre.
vurokisema adj. lleno/a de grumos por no estar bien cernido/a (p.ej. chicha, masato). Notsikaavetaka novurokitsite, kantankicha onti osaraake tsiperikita, tera oveatasanotempa, pa vurokisema. Cerní mi masato, pero el cernidor estaba roto: no se coló bien, sino que todavía contiene residuos de la yuca. V. vurokisetagantsi.
vurokisetagantsi vi. {ovurokisetake} estar lleno/a de grumos (p.ej. mazamorra, chicha, masato). Noviikavetakaro pishiteare, panikya osogavagetanakena, pa vurokisematake. Tomé tu chicha, pero casi me atoró como tenía tantos grumos. V. ovúroki; -se 4.8.3.13.
vúvuro m. esp. de chorlito blanco y negro que vive en la arena.