Search results for "onti"

patsogantagantsi 1vt. {ipatsogantakero} meter la mano dentro de algo por una abertura reducida. Yogari icha ityomiakyanirira atsikakeri eto ipatsogantakerora ogantagarira piarintsina, ariorokari okiake kara. A mi hermanito menor le mordió una araña cuando metió la mano en el hueco de una calabaza: sin duda estaba metida ahí adentro. 2vr. {ipatsogantaka} meterse el dedo a la garganta. Nokemiri notomi ikamarankake sotsi sharara sharara, noneiri tatari gakeri, impo noshigavetanaka ontiratyo ipatsogantaka ikamarankakotakerora igachoneka. Oí a mi hijo que estaba vomitando allí afuera sharara sharara, y pensé que algo le sucedía, pero cuando corrí (a ver) era que él mismo se había metido el dedo para provocarse el vómito y botar lo avinagrado. V. –gant Apén. 1.

pavatsaagantsi vr. {apavatsaaka} estar oscuro/a; oscurecerse; impedir la luz. Kigonkero oposagetanake sekatsi atake okutagitetanake, kantankicha tekyasano pairo onkoneagitete aityokya anta apavatsaa. (Cuentan que) con las justas, cuando empezaba a amanecer, ya se había cocinado la yuca, pero todavía no había amanecido totalmente y estaba aún oscuro. Atsi gara pitika onti papavatsaaka, irorotari noshintsagivagetakera nonenkeki. A ver, no obstruyas e impidas la luz, porque estoy ensartando mis cuentas.

otiontunkanira pegarontsi

pegagantsi 1vt. {ipegakero} avt. convertir algo en otra cosa (mayormente de manera figurada); considerar o tratar a algo como si fuera otra cosa o a alguien como si fuera pariente. Ishonka ineiri aratinkake ipegakeri iraniri ikantiri: “Ani, viroratyo. ¿Tyara piate?” (Cuentan que) volteándose lo vio parado, lo trató de cuñado y le dijo: “Cuñado, habías sido tú. ¿A dónde vas?” • Nótese que pegagantsi aparece con dos complementos cuando significa convertir: lo que es convertido y lo que resulta. Yogari maeni onti ipegake ivanko imperita. Para los osos las peñas son como si fueran sus casas. bvt. perder. Nopegakero nogotsirote, maika tyampa nagaero nontagiantaemparira noseka. He perdido mi cuchillo, y ahora (no sé) dónde voy a conseguir algo con qué pelar mi yuca. cvt. hacer desaparecer, erradicar. Ogari piiritsogone aityo tovaiti atimaigira, gara agaveimati apegirora. Hay muchísimas plantas de patquina donde vivimos, y nunca vamos a poder erradicarlas. 2vr. {ipegaka} avr. cambiarse o convertirse en. • Nótase que cuando significa cambiarse, aparece con un complemento que indica el resultado del cambio. Okisanaka Pareni otasonkakeri okantakeri: “Shoo pimpegempa tsonkiri”. Oga ikenake pa pegaka tsonkiri, tera isekataempa. (Cuentan que) se enojó Pareni y le sopló diciéndole: “Shoo conviértete en picaflor”. Ahí mismo se convirtió en picaflor y ya no comía. bvr. demorar. Opegaigakaniroro kara inkenishiku, ¡tyarika!, impo inavagetanake poreatsiri shavini okenaigapai. (Cuentan que) ellas demoraron mucho en el monte, ¡que barbaridad!; el sol estaba poniéndose cuando estaban llegando. cvr. jugar. • Para obtener el sig. de jugar haciendo las veces de algo, aparece con -vage cont.; para obtener el significado de jugar con algo o jugar en algo, se agrega un complemento (véase pegagitontsi) o un clasificador como -a de óani o -se de ose al tema (véanse pegaatagantsi, pegasetagantsi). Yogari notomiegi onti inaigake sotsi kara sekatsishiku ipegavageigakara, paniro pegankicha matsontsori, yogari irapitene ipegaka atava. Mis hijos están afuera ahí en el yucal jugando haciendo las veces de que uno es el jaguar y el otro es la gallina. dvr. desaparecer. Ineiro iariri amaatanake eee, akya okiviatanake anta otonkakera asa opegaka. Ikamaguageveta, mameri onkonteataera. (Cuentan que) su hermano la vio que iba nadando eee y, al llegar al remolino, se zambulló y desapareció. Él se quedó mirando al agua, pero no salió otra vez. evr. perderse. Ikanti iariri: “Onti nopokake nokogairora incho opegakara”. (Cuentan que) su hermano dijo: “He venido buscando a mi hermana que se ha perdido”. fvr. callarse. Ogari itaki etini oneavakerira matsigenka, asa opegaka. Ikantaveta: “Notakiii, notakiii”, mameri onkantaera: “Joo”. (Cuentan que) cuando el caparazón del armadillo vio acercarse al hombre, se calló. A pesar de que él le dijo: “Caparazón míooo, caparazón míooo”, no contestaba nada (lit. no repetía Joo).

yashinkagantsi vt. {yoyashinkakero} llegar al canto de una franja (en una chacra cuando uno está cultivándola o sembrando o cosechando algo). ◊ Se acostumbra cultivar una chacra por franjas a lo ancho, y la meta es llegar rápidamente al canto de cada franja. Chapi noaigakiti notsamaitaigutinirira itsamaire virakocha, impo irirori ikantaigakena paniropage nontsamaitanakera patsaitiro. Narori onti okatinkatakena onaronkashitasanotakera ¡tyarika!, nopiriniventakerotyo, teratyo aiñokya noyashinkero. Ayer fuimos a cultivar la chacra de un señor, y él nos dijo que cada uno iba a cultivar una tira. A mí me tocó donde la mala hierba estaba muy tupida, ¡qué barbaridad!, hice un gran esfuerzo (lit. me dediqué bien) y a pesar de que demoré mucho, por fin llegué al canto. V. tsamairintsi, inkenishi.

yashikitanankitsi s. el último hijo o la última hija de una familia. Yogari koki imirinka yogoitake itomi, impogini onti yashikitanankitsi tsinane. Mi tío sólo tenía hijos varones, pero la última es una mujer. V. yashikitagantsi; -an 4.9.1; -ankits 4.10.8; -i1 4.6.

yáiri m. esp. de abeja negra muy brava. [‣ Producen miel dulce que está lista para recoger en la época de la caña brava chako. Hacen nidos grandes en los troncos de los árboles y en la pona. Los nidos son muy rojos cuando recién los hacen y después cambian su color a negro; luego se renuevan y otra vez se ponen rojos; se siguen haciendo cada vez más grandes. Se refieren a estos nidos como ivanko yairi la casa de la abeja yairi.]◊ Tradicionalmente cuando un bebé estaba durmiendo y de repente se sacudía, se decía: Inti gakeri yairi yamanakeri enoku, ipinkakerora ikantapinitake moge. Es la abeja yairi que lo ha cogido y lo ha llevado arriba, (pero) como el (bebé) tiene miedo, de rato en rato se sacude. ¶ Se pensaba que estas abejas eran muy peligrosas para los niños. Si una de ellas miraba a un bebé, aunque sea de lejos, podía picarle con su flecha y hacer que se enfermara y se muriera, mayormente de neumonía; para expresar esto se decía yagakeri le ha llevado (lit. cogido). Tambien se pensaba que en caso de que la abeja yairi se llevara residuos de la comida de un niño, sus heces o su orina, también cogería su alma la que llevaba a su nido y el niño se enfermaba. El remedio era que el padre del niño tumbara el árbol donde pensaba que se ubicaba el nido de estas abejas. Después de tumbarlo, deshacía el nido con mucho cuidado para no hacer daño al alma de su hijo ni hacerla huir, y al final quemaba el nido. Iatake apa intogakoterira yairi yagakotakerira ige ishiavagetanaka. Mi papá fue a tumbar el árbol en que estaba el nido de la abeja que (él pensaba) había hecho enfermarse a mi hermano con diarrea. Yogari yairi ineventakoterira ananeki ontirika intsotakerora itsini ontirika iseka, imantsigatanake. Antari imantsigatanakera, iriatake iriri intogakotakerira intogakerora inchato inantakarira yairi, kantankicha iroro ontuanakera igenarekya inkaemakotavakeri eeeeee ganiri yontanka itomi, onti iripokae pankotsiku, pirinitaketari isure anta tsompogi yairiku. Ikonogagarantaiga pashini tera inkaeme, onti isonkavatakotakeri kooogn, kooogn. Cuando (una abeja yairi) mira a un niño desde lejos, o chupa sus orines o su comida, el niño comienza a enfermarse. Cuando se enferma, su padre va a tumbar el árbol donde está el nido de las abejas. En el momento en que el árbol está cayéndose, el padre grita eeeeee para que su hijo no se lastime partiéndose en pedazos, sino que regrese a la casa porque el alma (del niño) está sentada adentro con las abejas. Algunos no gritan, sino que puquean kooogn, kooogn. Pairani ogari tsinaneegi otentaigarira otomiegi inkenishiku, onti omonkigaigiri kameti ganiri ineventakotari yairi. Antiguamente cuando las mujeres llevaban a sus hijos al monte, los llevaban dentro de sus cushmas para evitar que las abejas yairi los miraran de lejos.

yakitagantsi vi. {oyakitake} producir semillas (el bambú). Ogari kapiro tera omuatero oyakitera, onti avisavagetanaa tovaiti shiriagarini ario oyakitai, yoganaaro tama ¡ojojoo, intiratyo kara! Con frecuencia la paca no produce fruto (semillas), sino que pasan muchos años para producir otra vez; las larvas tama comen (el interior de las cañas) y ¡qué cantidad hay de ellas en todas las pacas! V. oyaki.

piriasema adj. muy espeso/a, muy seco/a (por haber ido terminándose el líquido; por no estar mezclado con líquido todavía). Ogari ovuroki tekyara ontsikaatempa, onti opatsa piriasema, tera ontime oani. Cuando todavía no se ha cernido el masato, es una masa seca sin líquido. V. piriasetagantsi.

piriasetagantsi vi. {opiriasetake} estar muy espeso/a, estar muy seco/a (p.ej. un río después de un derrumbe, una sopa espesa). Otarankake Eni katonko onkapatsasevageteratyo kara ¡tyarika!, ontityo gotankicha kipatsi piriasetaketyo. Hay un derrumbe río arriba en el Urubamba, y ahora, ¡qué barbaridad!, el agua está muy turbia y contiene tanta tierra que se ha puesto muy espesa. V. piriatagantsi, ose.

piriatakotagantsi vi. {ipiriatakotake} quedarse fuera del agua o sin agua (p.ej. una canoa que se queda en tierra cuando se baja el río, peces que se quedan sin agua cuando se cierra un brazo, comida a la que se le seca el agua cuando se la está cocinando). Ipokapaake oime opakotavakeri shima ikantiro: —¿Tyaratyo pagakeri? Okanti: —Onti nagakeri ipiriatakotanakera oshamponaaku. (Cuentan que) su marido llegó, y ella le sirvió pescado, entonces él le dijo: —¿Dónde los conseguiste? —Los conseguí ahí donde se quedaron cuando la cocha mermó —respondió ella. V. piriatagantsi; -ako 4.8.1.1.

pirinitagantsi vi. {ipirinitake} avi. sentarse. Yoganairo itsinanetsite otsitiaku ikantiro: —Pimpitake kara. Okanti: —Je'ee —opirinitake. (Cuentan que) dejó a su mujer en la boca del río y le dijo: —Siéntate por ahí. —Está bien —dijo ella y se sentó. ◊ Tradicionalmente, como era costumbre pasar el periodo de la regla sentada al lado de la candela, en el BU se empleaba una forma de este término que comprendía un sufijo de modo real, como eufemismo para referirse a estar con la regla; en el AU se empleaba también una forma de pitagantsi1. —¿Oga piniro? —Aiño opirinitaira. —¿Tu mamá? —Está con la regla (lit. está sentada). bvi. crecer encima de una rama o un palo. Ogari tapetsa onti opirinitake enoku otsegoku inchato, oparintsaake otsa. El bejuco támishi crece arriba en la rama de un árbol, y sus sogas caen abajo. cvi. estar (p.ej. una ampolla en la piel). Yogari notomi ishomporekitanake itasagiiku pakitsotiro opirinitake arioshinkantarikatyo kara. Tatarika gakeri, impa irirorakari santiakeri kamato. Mi hijo tiene una sola ampolla en la canilla que se ha levantado muy grande. (No sé) qué le habrá pasado, de repente puede ser que le ha quemado un insecto kamato. V. virinitagantsi, shirinkagantsi2.

vurokisema adj. lleno/a de grumos por no estar bien cernido/a (p.ej. chicha, masato). Notsikaavetaka novurokitsite, kantankicha onti osaraake tsiperikita, tera oveatasanotempa, pa vurokisema. Cerní mi masato, pero el cernidor estaba roto: no se coló bien, sino que todavía contiene residuos de la yuca. V. vurokisetagantsi.

vuokagantsi vt. {yovuokakero} botar, echar, tirar al suelo, arrojar. Tera inkoge icha isomankera, nopavetakari sekatsi onti yovuokakero, ontitari yogavintsatakari ivatsa kogapage. A mi hermanito no le gusta comer la carne acompañada de yuca y por eso, cuando le dí una yuca, la botó porque solamente quiere comer carne sin nada más.

vuchonti s. persona con muñón. V. vuchotagantsi; -nti Apén. 1; vúchotsi.

vuatagantsi 1vt. {yavuatakero} enroscar o enrollar alrededor. Omirinka itonkira apa yaniri, onti okatigakero ina iramporetsa, impo avuatakero inchakiiku oshinkotakero aratsitanakera, impo itsonkatanaara ivatsa iroro nogaigaa. Cada vez que mi papá mataba un cotomono, mi mamá lavaba sus tripas y luego las enrollaba alrededor de un palo y las ahumaba para que se secaran bien; luego cuando se terminaba la carne, comíamos eso. 2vtr. {yavuatakaro} estar enroscado/a o enrollado/a alrededor de; enroscarse o enrollarse alrededor de. Impogini inti iokagutaka maranke kintaronkeni, yagakeri yavuatanakari ikaemakagakeri eeeee, ee, yogamagakeri. (Cuentan que) luego de repente se encontró con una serpiente loro-machaco que lo cogió y se enroscó alrededor de él, lo hizo gritar eeeee, ee, y lo mató. V. shívitsa.

vovokitagantsi vt. {yavovokitairo} volver a abrir o limpiar un camino o una trocha. Maika kametitake noatapinitakera oaaku nonkamosotapinitakera tsagarontsi, yavovokitairotari notomi avotsi. Antari chapi ontitari onaronkashitake nopinkakeri maranke. Ahora sí puedo ir constantemente al río para revisar el anzuelo, porque mi hijo ya limpió el camino. Antes estaba cubierto con maleza y tenía miedo de (que me mordiera) una culebra. V. votagantsi, ávotsi.

vuáagn vuáagn vuáagn onom. grito de una pucacunga molesta. Yogari sankati onti ishitakero inchatsego, impo iragasegakerorika inkisanakempa inkaemanake vuaagn vuaagn vuaagn. La pucacunga defeca en las ramas de los árboles, y luego si lo pisa, se molesta y grita fuerte vuaagn vuaagn vuaagn.

patuinkagantsi vtr. {yapatuinkakaro} hacer algo en todas partes de una chacra o un patio. Ogari ina opankitakero vinkoki tsamairintsiku apatuinkakerotyo kara kameti ontimakeniri tovai, irorokona nogaigaempa. Mi mamá sembró porotos en toda la chacra para que haya mucho, y tuviéramos siquiera esto para comer. V. pataagantsi, otui.

votagantsi 1vt. {yavotakero} avt. abrir camino o trocha por primera vez. Antari ikyara atankitsi ani intimakera itsamaireku, noavetakita tera noneero avotsi, onti nokenasetanake kogapage. Maikari maika yavotakero ariopokima kara. Cuando mi cuñado fue recién a vivir en su chacra, yo fui a visitarlo pero no podía encontrar el camino, sino que tenía que ir por el monte sin saber por dónde ir. Ahora ya ha abierto un camino ancho. bvt. meter ideas en la cabeza, estimular ideas nuevas. Ikisavakagaigakara irirenti impo okantake iriniro: —Gara pikañotiri maika, onti gara isekata. Inianake irirenti: —Atsi arionenityo, gara pavotiniri. (Un muchacho) estaba peleando con su hermano y su madre le dijo: —No le hagas así, o no va a comer. —A ver, déjalo pues, no le metas ideas en la cabeza —interponía el muchacho. Antari okyara tera nosurevetempa nosankevantakagakerira notomi, kantankicha impogini ipokake ani ikantakena: “Garika pisankevantakagiri, gara yogoti, impo iratsipereavagetake inkañotakenara naro, tera nogote”. Ikañotutanatyo maika yavotakenaro, ovashi nosuretanaka tyara nonkantakeri notomi nosankevantakagakerira. Al comienzo no había pensado en hacer estudiar a mi hijo, pero luego mi cuñado vino y me dijo: “Si no lo haces estudiar, no va a saber nada y luego va a sufrir como yo porque no sé nada”. Cuando me (dijo) así, me hizo pensar; por consiguiente comencé a pensar qué podía hacer para hacer estudiar a mi hijo. 2vr. {avotaka} haber camino o trocha, abrirse o estar abierto un camino. Pinato, ¿tyara piate? Anta pinkenanake kara avotakatari. Cuñada, ¿a dónde vas? Mejor ve por ahí, porque hay camino. V. ávotsi.

pasakagantsi vi. {ipasakake} palpar (p.ej. buscar algo a tientas cuando no se puede verlo). Noavagetake samani niganki agakena pavatsaari. Tera noneaero avotsi, onti nopasakai, ariompa nogonkevagetaa novankoku. Fui lejos, y la oscuridad me cogió a medio camino. Ya no podía ver el camino, así que tuve que venir a tientas y poco a poco llegué a casa.

shimpetakotagantsi 1vt. {ishimpetakotakeri} coger en una trampa shimperentsi. Ikonataganira shima, onti ishimpetakotunkani impaagakera ganiri ishiga. Cuando se pesca con barbasco, se cogen los peces en la trampa atrapándolos para que no se escapen. 2vr. {ishimpetakotaka} estar cogido/a en una trampa shimperentsi. Noatutira oaaku, noneapaakeri shima ishimpetakotaka, tyanirika shimpetakotakeri, noate naguterira. Fui al río y, al llegar, vi pescados cogidos en una trampa, (no sé) quien habrá puesto la trampa; voy a traerlos. V. shimpetagantsi; -ako 4.8.1.1.

shinetagantsi 1vtr. {ishinetakaro} estar contento/a, feliz o alegre (con); mostrar cariño a. Yogari otsiti onti ishinetakari shintaririra ineakera itigirira. Un perro está contento con su dueño, porque sabe (lit. ve) que le da de comer. • La diferencia entre ishinetakaro y ishineventakaro es que, en el primer caso, la persona que habla se centra en la persona o la cosa misma por la cual está feliz, mientras que en el segundo caso, se centra en alguna característica o motivo por el cual está contenta con ella, p.ej. porque es muy bonita o porque cocina bien. Cuando shinetagantsi aparece sin -ak perf. puede implicar la idea de perdonar (véase gametiagantsi). Maika onti nopokashitake nogametiaempira kameti pishinetaenaniri, ganiri pikisaana, pikemagetaketari chapi niagantsi noniashinatakempira. Ahora he venido a reconciliarme contigo y a que me perdones, porque ayer escuchaste comentarios de que yo hablé mal de ti. 2vr. {ishinetaka} estar contento/a, feliz o alegre. Tyarikara ikantara notomi tera noneeri irishinetempara, omirinka kutagiteri ikisa. Cómo será mi hijo que nunca lo veo que está alegre, (sino que) todos los días está molesto. • Se utiliza mucho para expresar la recuperación de la salud después de haber estado enfermo. Imantsigavagetake notomi, impogini yoveganaa ishintsitanai itsititanaara ishinetanaara yanuitanai. Mi hijo estaba muy enfermo, y luego comenzó a sanarse: se hizo más fuerte, y comenzó a sentirse alegre y a caminar otra vez.

shinetamampegagantsi vtr. {ishinetamampegakari} disimular o fingir estar alegre o contento/a. Ogari pagiro onti oshinetamampegakena kogapage, tera ompaitempa oshinetasanotakenara, oneaketari notsavetantakerora chapi. Mi tía finge estar contenta conmigo, pero verdaderamente no lo está contenta, porque sabe muy bien que yo la acusé el otro día. V. shinetagantsi; -amampeg 4.8.2.6.

iraatsigíteri adj.sust. crepúsculo rojo. ◊ Tradicionalmente se decía que no había que señalar iraatsigiteri con el dedo, ni permitir a los niños verlo, para que no se produjera un ataque de diarrea con sangre. Gara pokotiro iraatsigiteri, onti pishiatakotanakemparo piriraa. No hay que señalar un crepúsculo rojo con el dedo o vas a tener diarrea con sangre. • Este término se considera ser arcaico y muy pocas personas lo usan; para algunos indica el cielo rojo por la mañana o por la tarde; otros emplean solamente el término kiraagiteri atmósfera roja. V. iráatsi, oégite.

iragakotagantsi vtr. {iragakotakaro} llorar (por una víctima de una mordedura de serpiente; por no querer prestar atención a lo que otro le está diciendo). Nokanomaavetakari notomi teratyo inkemisante onti iragakotanakaro, ikañotakara maika teniroro inkeme. Estaba llamando la atención a mi hijo pero no me escuchaba, sino que estaba llorando así por (no querer) hacerme caso. ◊ Tradicionalmente se prohibía llorar por una persona o un animal que había sido mordido por una serpiente para evitar que muriera o que la serpiente mordiera a otras personas más. Ikantaigi tera kameti iriragakotenkanira yagantira maranke. Antari iriragakotenkanira onti irominianakeri yonta tyanirika yagake. Decían que no se debía llorar por alguien que había sido mordido por una serpiente, porque si uno lloraba por esa persona, la mordedura podría ser fatal. • Generalmente no se usa este término para llorar por algo que uno quiere, sino que se usa iragatsikatagantsi. V. iragagantsi; -ako 4.8.1.1.