Search results for "komu"

púgarara, púgarara onom. acción y sonido de tronar. Noavetakara nanuivagetera okomutakenara otishi, nokemisantumatirotyo pugarara pugarara otonkakera, narokyatyo ontonkavagetake. Estaba yendo a cazar pero los cerros reaccionaron ante mi presencia, y de repente escuché que tronaba fuerte pugarara pugarara y casi me cayó el rayo.

pishinkirenkagantsi vr. {yapishinkirenkaka} pasar o espabilar la borrachera o los mareos. Antari oshinkitempira kamarampi vikyaenkara komutagankichane pogakemparora, onti kametitatsi irovoroshitantaigaempirora ogitorekishi sekatsi pampishinkirenkanaempara. Si el ayahuasca te da mareos porque lo estás tomando por primera vez, alguien debe ventilarte con las hojas tiernas de la yuca para quitarte estos mareos. V. api- Apén. 1; shinkitagantsi; -renk 4.8.3.11.

panarikyatagantsi vi. {ipanarikyatake} morir de repente sin causa aparente. Yogari koki noneiri shintsivagetake tera tatampa gumaterine. Osamanitanake katsiketyo ituanake pa kamake, nokaemakotakero notsinanetsite nokantiro: “¡Taina, panarikyatake koki!” Al parecer, mi tío no tenía nada y estaba completamente sano. Un poco más tarde, de repente cayó muerto y llamé a mi mujer y le dije: “¡Ven, mi tío ha muerto repentinamente!” • La diferencia entre este verbo y komutagagantsi es que este verbo indica muerte repentina y komutagagantsi indica enfermedad repentina.

okomutaka V. komutagantsi.

okomuavatsatake V. komuavatsatagantsi.

ikomugiitaka V. komugiitagantsi.

ikomureakari V. komureagantsi.

ikomutagaka V. komutagagantsi.

ikomutagakari V. komutagagantsi.

ikomutaka V. komutagantsi.

ikomutakari V. komutagantsi.

ikomutsataka V. komutsatagantsi.

ikyárika pron.adv. apron.adv. si él recién. Iriro pintentanake notineri yoga, ariotari itimiri anta ironeagakotakempira otsiti, ikyarika komutagankichane iriatakera, ario impinkakeriniroro irirori. Te irás con este mi sobrino porque como él vive allí va a espantar a los perros para que no te muerdan (lit. con respecto a ti), pues si él recién estuviera yendo por primera vez, él mismo les tendría miedo a ellos. • Aparece en todas las personas: nakyarika si yo...; vikyarika si tú ...; (véase tb. okyárika1). Ipinkakenatyo novisarite teratyo inkoge nontsomaakerira. Nokantiri: “Gara pipinkana, ariotari notentagimpiri aka notimira. Nakyarika pokankitsine maika, ario pimpinkakenaniroro”. Como mi nieto me tenía miedo, no quería que lo cargara. Yo le dije: “No me tengas miedo, pues vivo contigo aquí. Si recién estuviera llegando ahora, tendrías razón de tenerme miedo”. Nokantavetaka: “Gara noati pankotsiku. Garorokari noneiro pigotsirote”. Okantakenatyo ina: “Sa piatetyo pinkogakerotyo anta, pineirotari. Vikyarika pokankitsine ario ganiroro pineiro tyarika nogiro”. Yo dije: “No voy a la casa. Quizá no pueda encontrar tu cuchillo”. Pero mi mamá me dijo: “Tienes que ir a buscarlo allí, pues tú conoces (toda la casa). Si fueras un extraño (lit. si recién hubieras venido) claro que no habrías visto donde lo guardo”. bpron.adv. de repente pueda ser que algo le suceda a él. Yogari itomi iatake intsamaivagetaera ikantanairo itsinanete: “Iripokakerika apa, tsikyanira pipirikari, onti ishinkitanakempa ipotutanarokari notsamaire onta ikyarika tagacharika”. (Cuentan que) su hijo fue a trabajar en su chacra y al ir le dijo a su mujer: “Si viene mi papá, ten cuidado de no darle chicha porque va a emborracharse y pueda ser que queme mi roce y de repente él se queme también”. Gara pitentari notsitite inkenishiku ikyarika paagatakagantutana. No lleves a mi perro al monte a cazar porque pueda ser que lo devore (un jaguar). V. ikya; -rika 4.15.10; okyárika.

komutsatagantsi vr. {ikomutsataka} equivocarse, cometer un error al hablar; tartamudear. Onti ikomutsataka notomi inkaara ikantakera: “Pokake koki”, maika tera impoke igokine, inti pokankitsi iraniri. Endenantes mi hijo se equivocó diciendo: “Ha venido mi tío”, pero no había venido su tío, sino que el que había venido era su cuñado. V. komutagantsi; -tsa 4.8.2.8.

komureagantsi BU vtr. {ikomureakari} no reconocer a alguien a quien se debe conocer bien. Chapi ipokake notomi noneiri aratinkake, kantankicha nokomureakari, impo nokantiro noshinto: “¿Tyaniratyo yoga aratinkankitsi?” Ayer mi sobrino (lit. hijo) vino y lo vi parado allá, pero no lo reconocí y luego dije a mi hija: “¿Quién es ese que está parado (allá)?” V. komutagantsi; -re2 4.8.2.10.

komutagantsi 1vtr. {ikomutakari} avtr. equivocarse; no saber, encontrar difícil. Maika nokogake nogotagasanoigakempira viroegi tyara okantagani ovetsikaganira kantiri ganiri pikomuigaro. Ahora quiero enseñarles bien a ustedes cómo hacer una canasta para que no les parezca difícil. bvtr. desconocer AU. Yogari Pepe tera noneimagetaeri, iavagetaketari pairani ityomiakyanira. Maika ipokavetaa nokomutavakari, tera nogotavaeri. Yo no había visto a Pepe por mucho tiempo, porque él se fue lejos hace años cuando todavía era niño. Ahora cuando vino lo desconocí y no sabía que era él. cvtr. reaccionar un enfermo a algo o empeorarse un enfermo por causa de algo. Chapi iatuti novisarite ikitaigara kamatsirini ikamosotaatirira itomi, impo ochapinivetanaka itapiganaka ikomutakarira igamaga. Ayer mi abuelo fue al cementerio (lit. donde los muertos están enterrados) a visitar (el sepulcro de) su hijo, pero en la noche se le hinchó la barriga (y dijo que era) una reacción a (haber estado con) los muertos. 2vr. {ikomutaka, okomutaka} avr. estar o ser difícil. Teratyo nonkoge noatakera nogametakempara nompegakempara gavintantatsirira, noneaketari okomutaka nosataantakera. Yo no quiero ir a entrenarme para ser promotor de salud, porque veo que es muy difícil aprender a poner inyecciones. bvr. reaccionar o empeorarse (un enfermo). ◊ Tradicionalmente se pensaba que había tres motivos principales para este tipo de reacción o el hecho de que un enfermo empeore: la visita o presencia de un extraño; un acontecimiento raro o sorprendente; el hecho de que el padre de un enfermo hubiera comido carne de un animal que podía cutipar. Según se afirmaba, un visitante no debía ver a un enfermo, y aun cuando no lo visitara, bastaba su presencia cercana para afectarlo. Además se decía que si un enfermo, o uno de sus padres o hermanos, comía carne de ciertos animales o aves, podía cutipar al enfermo, (ipugatakari), causando un agravamiento de la enfermedad y muchas veces la muerte del enfermo. Si se comía carne de tapir, se decía que el tapir lo había pisado (yagatikakeri). Si se había comido carne de maquisapa, se decía que el maquisapa lo había apretado fuertemente (ikanaroanakeri). ¶ En todo caso, el remedio tradicional era que una persona que supiera usar el método sakagantsi poner algo caliente, calentara y pusiera en la planta de los pies del enfermo algo que pertenecía al animal o a la persona, que se pensaba era la causa del empeoramiento. En el caso de los visitantes, se calentaba cualquiera de sus prendas de vestir; si la visitante era una mujer, se calentaba la correa que ella usaba para cargar a sus bebés. Al no haber ninguna de estas cosas, se calentaba cualquier trapito diciendo que era del visitante. En el caso de los animales, se calentaba un hueso, un poco de pelo o un pedazo de cuero del mismo animal cuya carne se había comido y se tocaba al enfermo con esto. ¶ Mientras se tocaba al enfermo con el artículo calentado, se repetía una frase como la siguiente: ”Iriro pikomutaka nogakarira osheto, iriro pikomutaka nogakarira osheto, neri yoka osheto nosakantaempirira pinkemasanotaera povegaempaniri, gara pikomuta, gara pikomuta”. ”Estás peor por el maquisapa que comí, estás peor por el maquisapa que comí, aquí tienes a este maquisapa con el cual estoy quemándote, vas a escuchar bien para que te sanes, no vas a empeorarte, no vas a empeorarte”. En el caso de que el culpable fuera un visitante, se decía: ”Iriro pikomutaka pokutatsirira inkaara”. ”Estás peor por el que vino endenantes”. En algunas regiones, se repetía la palabra shiro en vez de iriro. Se repetía hasta que el paciente respondía diciendo que se sentía mejor o hasta que, según la persona que lo trataba, se había terminado con el tratamiento. Si se repetía más de las veces requeridas, el enfermo podría morir. ¶ Cuando uno había sido mordido por una serpiente, en vez de poner algo caliente en la víctima, se golpeaba la hoja de un machete con otro fierro mientras se repetía la frase apropiada. Según se pensaba, la serpiente, o su protector invisible (inato), trataba de llegar otra vez a su víctima y rematarla. Para la serpiente cada golpe del fierro se transformaba en un rayo que se disparaba hacia inato, la asustaba y la hacía regresar. ¶ También, se afirmaba que cada vez que un extraño llegaba, por ejemplo, al Pongo de Mainique (Maeniku Donde el oso) por primera vez, el viento soplaba, se ponía nublado y llovía; por eso, siempre cuando hacía frío con viento y lluvia más arriba del Pongo se preguntaban: ¿Tyanirika gatsonkuatankitsi, nerotyo okomutavakarira Megantoni? ¿Quién estará surcando y por eso (la peña) Megantoni está reaccionando? Se atribuían estas reacciones a la peña Megantoni, pero tradicionalmente se creía que era la gente que vivía dentro de la peña la que estaban reaccionando. Antari yagatsonkuaigira kamatikyanirira terira iripokumaige, ogari Megantoni okomutavaka otampiatanake, aamokanake, aikiro opariganake inkani. (Cuentan que) cuando los que vivían río abajo y que nunca habían pasado por (el pongo), llegaban allá, (la peña) Megantoni reaccionaba y el viento comenzaba a soplar, se ponía nublado y llovía. V. tsirentagantsi.

komugiitagantsi vr. {ikomugiitaka} tener dificultades para andar por tener un problema en las piernas (p.ej. reumatismo). Noshinkogiitanaka okantanake ampariririri, tera nagaveae nanuitaera. Nokomugiitanaka kañomataka tenirika naro shintemparone nogiti. Tengo reumatismo en mis extremidades y me duelen ampariririri como si estuvieran adormecidas y ya no puedo caminar. Me es difícil mover mis piernas (lit. tengo dificultades con mis piernas) como si yo no tuviera control (lit. no fuera el dueño) de mis pies. V. komutagantsi, okii.

komutagagantsi 1vtr. {ikomutagakari} sorprender de un momento a otro. Tera inkamantumatena ige inkante: “Nompokake noneakitempira”. Katsiketyo ikomutagapaakena yogorankapaaka ikenapai. Mi hermano no me avisó nada ni me dijo: “Voy a visitarte”. De repente me sorprendió, (lo vi que) se asomaba y venía acercándose. 2vr. {ikomutagaka} avr. morir o ponerse grave repentinamente sin haber estado enfermo/a. Noneiri notomi shintsivagetake, oga osamanitanake ikenake ituanake, nokantiro notsinanetsite: —¿Tata gakeri? Okanti: —Ikomutaganaka. A mi hijo lo vi que estaba bien sano, pero después de un rato, de repente, cayó al suelo, y le pregunté a mi esposa: —¿Qué tiene? —De repente se ha puesto grave —ella contestó. bvr. hacer algo por primera vez (con la implicación de que es difícil o extraño; p.ej. tomar ayahuasca, estar embarazada por primera vez). Ogari noshinto okyaenka komutagankicha oananekitakotakera. Mi hija recién está embarazada por primera vez. V. komutagantsi; -ag 4.8.1.6.

ikomaatakera

komaatagantsi 1vt. {ikomaatakero} remar una canoa o balsa. Okomuvagetaka ankomaaterora shintipoa, tera onkañotemparonika pitotsi, teranika ontinae otsovaku. Es muy difícil remar una balsa, porque no es como una canoa cuya proa está elevada (lit. porque no está elevada su proa). 2vi. {ikomaatake} remar. Antari noaigakitira chapi intati, impo nopigavetaa kimoatake. Nokomajaigavetaa amakovageiganakena kamatikya, panikyatyo noatakoigake otiontakara. Impo shintsikonatyo nonaigake nokomajaiganakera, ovashi nagatakoigai katonkokyakona. Ayer cuando cruzamos a la otra orilla del río, al regresar el río había crecido. Remamos pero (la corriente) nos llevó muy abajo hasta que casi llegamos al remolino. Entonces remamos con más esfuerzo y por fin atracamos un poco más arriba (del remolino). • La acción de remar se compara con la manera en que los monos maquisapas mueven los brazos cuando se cuelgan de sus rabos. Antari ipionkaatakara osheto, yoanakero irako kañomataka ontinirikatyo ikomaatake. Cuando un maquisapa está colgado de su rabo, mueve sus brazos como si estuviera remando.

kitsogitagantsi₁ vt. {okitsogitakero} tejer utilizando palitos o los dedos para crear diseños geométricos kitsógiri. Ogari oamavagetira ina otsagine, onti okitsogitiro onegintetasanotakerotyo. Siempre cuando mi mamá teje una chuspa, la hace con diseños muy bien hechos. Nokogavetaka nogotakera nonkitsogitakera tsagi, kantankicha nopankinanagevetaka teratyo nogote, okomuvagetatyo kara. Cuánto he querido aprender a tejer una chuspa con diseños, pero por más que practicaba no aprendía, pues era muy difícil. V. kitsógiri, kitsogagantsi.

ikenavagetanakera

kenavagetagantsi vi. {ikenavagetake} ir al monte para cazar. Okuta omirinka iriamateni inkenavagetera, sa teratyo ario inkenavagete, ontityo iatapiniti itsikotapitsanatirira pakitsa. (Cuentan que) cada mañana fingía que iba a ir a cazar, pero en realidad no iba a cazar, sino que iba allí (al nido del) gavilán a quitarle (su comida) sacándola con un palo. ◊ Tradicionalmente los hombres no empleaban este término cuando iban a cazar para evitar que los animales escucharan y se escondieran, sino que decían: Noate nanuivagetutera. Voy a caminar o pasear. Hacían lo mismo para evitar que las serpientes los esperaran en el camino y los atacaran. Cuando iban al cerro, iban silenciosamente pensando que si hacían bulla, se despertaría el jaguar al escucharlos, los olería y haría que el cerro reaccionara (inkomutakagakerora otishi), y por consiguiente comenzaría a nublarse, a haber viento fuerte y a llover.. V. kenagantsi; -vage 4.8.2.3; komutagantsi.

  • Page 2 of 2
  • <
  • 1
  • 2