Search results for "sana"

vitsaagantsi vt. {yavitsaakero} pegar o unir dos cosas con brea, cola u otra sustancia pegajosa; tapar un hueco o hendidura con brea; formar o hacer de barro. Avitsaakero noshinto ometse okiaku. La materia en el ojo de mi hija ha hecho que (el ojo) se quede pegado. Yogari apa yonkotake tsineri iravitsaakerora ivito osanankakera. Mi papá preparó (lit. cocinó) brea para tapar un hueco en su canoa. Yogari tsigeti itimira ityomiani, onti yavitsaaseti kipatsi yogitsokira. Tera inkañoteri pashini tsimeri onti ishitata. Cuando el pájaro tsigeti tiene pichones, prepara (un nido de) tierra pegajosa donde pone sus huevos. No es como otros pájaros que hacen nidos (de palitos, hojitas, etc.).

visagantsi 1vt. {yavisakeri} avt. ser superior, ganar, pasar (p.ej. en habilidad, capacidad, peso, tamaño). Ogari paria avisagetakero tovairi inchato omaranetakera. El árbol tornillo es más grande que todos los demás árboles. Okemutatyo iriniro oshigamatanakatyo okaemanakera: “Ee, ¿iroro notiriina?, naro guterone”, akyatyo avisanakero ishinto. (Cuentan que) en cuanto escuchó su madre de él (que ella había llegado), se fue corriendo gritando: “Eh, ¿es mi nuera?, yo la voy a traer”, y ahí mismo pasó a su hija (dejándola atrás). bvt. ser demasiado grande (una cushma, prenda de vestir). Ogari nomanchaki okyarira agataana ina ovashigakaro omaranerikatyo kara avisavagetakena. La cushma nueva que me tejió mi mamá me la ha hecho demasiado grande. cvt. exceder, sobrepasar, pasar; vencer (p.ej. en cantidad, fuerza). Omantsigatakera noshinto, nokireaventakero niganki avisanakena novochokine nomagake. Cuando mi hija estaba enferma, me quedé despierta cuidándola hasta que por fin me venció el sueño y me quedé dormida. Yagavashitake apa oshi yovegotiavagetirotyo kara. Yoyagavetakaro pitotsiku avisanakero, yogagarantanakero. Mi papá cortó hojas de palmera por montones. Estaba poniéndolas en la canoa, pero tenía más de lo que podía entrar (lit. la pasaban), así que dejó una parte. 2vi. {yavisake} avi. pasar (tiempo). Avisanaka patiro shiriagarini ipokai notomi noneairi. Pasó un año y mi hijo regresó, y (por fin) lo vi otra vez. bvi. pasar de frente de un lugar a otro; llegar a una casa y pasar sin entrar. • Cuando se usa con este significado, mayormente aparece con akya en seguida. Oneaigiro okenaigapaake okantaigavakero: —¿Tyara piaige? Okanti: —Onti nopoki nagera sekatsi. —Akya avisaiganake onkigaigakera. (Cuentan que) viendo que ellas estaban llegando les dijo: —¿A dónde van? —Hemos venido a sacar yuca —le dijeron, y ahí mismo pasaron de frente a sacar (yuca). cvi. hacer o tener algo en grado extremo. ¡Yogapuntareitakenarini ige navishi notasanovagetarira! ¡Qué lástima que mató a mi único hermano a quien tanto quería! Ogari maniro akakiivetakatyo otasagii, kantankicha pairotyo avisake oshintsitakera oshigara. A pesar de que el venado tiene piernas delgadas corre a gran velocidad.

viromparorókari pron. tú probablemente, a ti más todavía. Kañotari naro ineaivetanari nomutakotantavagetira akyari ikisaitana, viromparorokari ineaitakempiri tera pimutakotantavagete pairorokari inkisaitakempi. Si a mí, a pesar de que me ven que siempre ayudo, están molestos conmigo, cuánto más será contigo que ven que no ayudas en nada. • A veces se utiliza en forma sarcástica con la idea de que no es cierto lo que dice. Ikisanaka koki ikantiri iraniri: “¡Viromparorokari gotasanotatsi pavisakena, naro tera nogotumate!” Se molestó mi tío y dijo a su cuñado: “¡Tú eres él que debería saber, como sabes mucho más que yo, y yo no sé nada!” V. virompa; -rorokari 4.15.12; irírompa.

vimakagantsi vr. {yavimakaka} cerrar o mantener la boca cerrada. Tatarikara okemagetaira pirento. Inkaara noneakitiro pinatoku, oneavake avimakanaka, teratyo onie. Qué habladurías habrá escuchado mi hermana. Cuando la vi endenantes en la casa de mi cuñada, al verme (hizo un gesto extraño) cerrando bien la boca y no me saludó. ◊ Tradicionalmente, cuando una mujer se molesta con otra o cuando las mujeres se burlan de otra mujer, cierra la boca en forma exagerada haciendo un gesto de disgusto. Ogari tsinaneegi osamatsatakerora otovaire oneiro avisanake onampinaku avimakanaka. Cuando las mujeres se burlan de otra mujer, y la ven pasar por su lado, cierran la boca (exageradamente).

vevokitagantsi 1vt. {yovevokitakero} despejar, limpiar (un camino o trocha). Impo okutagitetanake iatanake itentaiganaka pashini iaiganake ikenaiganake e' e' e' e' yagavageiganakero kara samani, ogantagatari yovevokitakerora Kushokishi iatapinitakera itsikotapitsanatirira pakitsa iroshetote. (Cuentan que) al día siguiente se fue con otros más que le acompañaban, y fueron lejos hasta que llegaron al camino que Kushokishi había abierto hace tiempo y por el cual siempre iba a quitarle al gavilán sus monos. 2vr. {ovevokitaka} estar despejado/a, ser limpiado/a (un camino, una trocha). Maika vevokitakatari avotsi, kamani noatamanake inkenishiku nonkamosotamanakera kentsori. Ya que el camino está limpio, mañana por la madrugada voy a ir al monte a buscar perdices. V. ve- Apén. 1; ávotsi.

vevatsaagantsi vr. {ovevatsaaka} cerrarse una herida (lit. juntarse o arreglarse la carne). Karanki okentakeri notomi savuri ivoroku yonkaraakagakarora, ¡ojojoo, okantasevagetakerityo mokoro! Maika vevatsajaa, onti imashitake. Hace tiempo mi hijo se cayó junto con su machete y éste se le clavó en la cara mokoro, y ¡qué herida tan profunda! Ahora se ha sanado (lit. la carne se ha juntado otra vez), pero siempre le queda una cicatriz. V. ve- Apén. 1; vátsatsi.

vetsanoagantsi vr. {yovetsanoaka} aclarar la voz, carraspear. Oganakena merentsi otimpetisanakena okyatyo novetsanoavaka. Me ha dado la gripe y me he puesto ronca; a cada rato estoy carraspeando. V. ve- Apén. 1; tsánotsi.

vesegavonkititagantsi vr. {yovesegavonkititaka} tener el pie muy infectado con llagas o heridas; pudrirse el pie. Yogari Perero yagavonkititakerira karanki maranke, ovashi maika tera irovegaempa, niganki yovesegavonkititanaka. A Pedro hace tiempo le mordió una serpiente en el pie, y hasta ahora no se le sana inclusive que (la carne de) su pie ya está pudriéndose. V. vesegagantsi, vonkítintsi.

vegagantsi 1vt. {yovegakeri} curar, sanar a un enfermo. Itimake ananeki imantsigavagetanake, yogavintanagevetakari iriri, tera iragavee irovegaerira. Impo yamanakeri katonko, inti vegairi gavintantatsirira. Había un niño que siempre estaba enfermo, y su padre le daba medicinas pero no podía sanarlo. Luego lo llevó río arriba, y un doctor lo sanó. 2vr. {yovegaka} sanarse, mejorarse (de salud). Pairani okatsivagetanakena nogeretoku, tera nanuitae. Impo iampitakena apa, ovashi noveganaa nanuitanaira. Hace tiempo mi rodilla me dolía tanto que no podía caminar. Luego mi papá me curó con medicina, y por consiguiente me sané y pude caminar otra vez.

veagagantsi vr. {yoveagaka} sanarse de una enfermedad en los ojos. Ikatsiavagetanake notomi chapi, maika choeni yoveagaka. Ayer a mi hijo le dio mal de ojos; ahora está un poco mejor. V. vegagantsi, óani.

tsotasagantsi vi. {itsotasake} hacer un chasquido (con la lengua contra el paladar en señal de irritación). Impo iatake inkenishiku ineiri kemari aratinkake anta, irirori ishiganaka iniakerira ikantiri: —¡Ani! Kisamatakatyo kara itsotasanaketyo takn: —¡Sa gatyo piniana, pikavegakenatari inkaara! (Cuentan que) un día que él fue al monte, vio al tapir parado allí, corrió hacia él y le dijo: —¡Cuñado! Pero él estaba tan amargo que hice un chasquido takn: —¡Pues no me hables, porque endenantes me insultaste!

tsorogavatsatagantsi vi. {otsorogavatsatake} regenerarse los tejidos en una herida grande. Antari oveganaempara teretsi, ontsovankanae pashini pivatsa ontsorogavatsatanaera. Cuando una herida comienza a sanarse, se regeneran los tejidos (lit. sale otra carne) (para llenar el vacío). V. tsorogagantsi, vátsatsi.

tsoganteporogísema adj. tener los carrillos muy hundidos. Antari chapi noatutira noneantavagetakera, nokemaigapaakero tsinaneegi oninaigakerora ina okantaigakerora: “Irorori atake agatanaa, pine pairatake ovoroku tsoganteporogisema”, ovashi nokisanaka nopokai. El otro día cuando fui de visita, al llegar escuché a las mujeres insultando a mi mamá diciendo: “Ella ya es anciana, y por eso tiene los carrillos muy hundidos”, así que me molesté y me dí la vuelta (lit. vine otra vez). V. tsogantetagantsi, vórotsi; -gise 4.8.3.4.

tsirimpi f. lagartija de río. ◊ Los anémicos la comen para sanarse. Tradicionalmente se contaba que Tsirimpi era la mujer que engendró a los jaguares, y que si se le hablaba o uno se reía de ella, ella podría convertirse en jaguar y atacar a la persona culpable de haberlo hecho; también se contaba que los hijos de ella eran los jaguares que mataron a Yakonero. V. Chainkavani.

tsinitsípini inan. esp. de planta arbórea con flores moradas. ◊ Tradicionalmente se decía que cuando un niño orinaba y jugaba con sus orines le daba náuseas, no comía bien y se volvía enfermizo; para curarlo se recogían hojas de la tsinitsipini, se preparaba mate que se le daba de tomar en cucharadas y se sanaba. V. tsínitsi; -pini Apén. 1.

tsérerere tsére onom. sonido del pájaro martín pescador que pasa volando. Impo okemiri tserepato okyatyo yavisanai tsererere tsere. (Cuentan que) entonces ella escuchó a un martin pescador que a cada rato pasaba por allí tsererere tsere. V. tserépato.

tsarogakagagantsi 1vtr. {itsarogakagakari} sentir compasión por, tener piedad de, compadecerse de, tener lástima a, apiadarse de, tener pena de. Irorori opitai paniro otasegavagetanaketyo kara, impo okemiri otineri okyatyo yavisanai, okaemakotutarityo okanti: “¡Notineriii, tsarogakagavagetenakariooo!” (Cuentan que) ella se quedó solita padeciendo hambre; más luego escuchó a su yerno que pasaba por allí, y ella lo llamó y le dijo: “¡Yernooo, ten compasión de míii!” Otsarogakagakaro ina ogovite, tera onkotantemparo. Mi mamá no quería que su olla se pusiera fea (lit. sentía compasión por su olla) (así que) nunca cocinó en ella. 2vr. {itsarogakagaka} tener pena o compasión de sí mismo; cuidarse mucho. Yogari notineri teratyo inkoge iriatakera parikoti, ariompatyo oparigumatakera inkani, itsarogakagakatari imantsigatanakera. Mi sobrino no quiere ir a ninguna parte; peor es cuando llueve porque se cuida mucho de no enfermarse. V. tsarogagantsi; -akag 4.8.1.6.

tsánaro inan. esp. de planta que produce tubérculos blancos comestibles llenos de nudos.

tsagatagantsi vt. {itsagatakero} avt. tocar con los dedos. Tsikyanisano itsagatakero itsinanetsite ikantiro: “¡Geka, matsontsori!” (Cuentan que) bien despacito tocó a su mujer y le dijo: “¡Mira, jaguar!” bvt. ofender. Antari chapi noniavagevetakara, tera nosuretaemparo tyarika nokanti, impo intirorokari otsagatanake ige, ovashi ikisanaka iniavagetanake. Ayer cuando estaba hablando sin pensar en lo que decía, seguramente ofendí a mi hermano, por consiguiente se molestó y comenzó a hablar mucho.

tovaigakotagantsi vi. {otovaigakotake} pasar mucho tiempo con respecto a algo. Oga otovaigakovagetanake imoguto notomi tera ovegempa. Impo notimetsekakero nogavintakerora savi, maika atake oveganaka. Pasaba mucho tiempo que no se sanaba el ombligo de mi hijo. Por fin lo abrí con los dedos para curarlo bien adentro, y ahora ya está sanándose. V. tovaigagantsi; -ako 4.8.1.1.

tontavisetagantsi vi. {otontavisetake} estar muy espeso/a (p.ej. una mazamorra, un guiso); haber mucha tierra en el agua (p.ej. de un río como resultado de un derrumbe). Nochopisevetaka pariantipatsa onti novashigakaro pairo otontavisetake, avisanakerotari koviti tyampa nonkantakero noatumataerora. Hice una mazamorra de plátano y la hice demasiada espesa, porque como (la cantidad de la masa) sobrepasó la olla (no tuve) cómo agregar más agua. ◊ Un gran derrumbe acarrea mucha tierra, piedras y palos en el río y los peces mueren al ser heridos o porque hay demasiada tierra en el agua; demora años recuperar su estado normal. Chapi okimoatanakera, otarankanake, otontavisetanake, ikamanake tovaini shima. Ayer cuando (el río) estaba crecido, hubo un gran derrumbe: el agua se llenó de tierra y se murieron muchos peces. V. tontatagantsi, ose.

tontaporókima adj. doble y burda (p.ej. tela, escamas del pececito kapararo). Avisanake patiro shiriagarini nokemakotiri tatarika iita kañomataka matsigenka onti yogagutaka manchakintsi kakarakiitake pairatama tontaporokima. Pasó un año y escuché noticias de (que había aparecido uno que no se sabía) qué era (pero) se parecía a los matsigenkas y se vestía con una cushma muy corta, muy doble y burda. V. tontaporókiri.

titagantsi₂ 1vt. {ititakero} apoyar con un palo, su propio cuerpo, una piedra, etc.; usar palitos o una aguja para estirar algo (p.ej. un cuero, una tela). Pairani ititiri apa imeshina shintori inkametimeshinatakeniri ompote impimantakerira. Antiguamente mi papá estiraba cueros de sajino con palitos para que fueran bonitos y que pudiese venderlos. Ogari ina omantsigavagetanakera pirento ¡tyarika, tera agaveae ontinajaera!, opomirintsiatavakarotyo kara opiriniventakerora otitavakerora kameti osekatakempara. Cuando mi hermana estaba tan enferma que ni podía levantarse, mi mamá se preocupaba mucho por ella y se sentaba a su lado apoyándola para que comiera. 2vtr. {ititakari} apoyarse en algo o alguien. Imantsigatanakera ige, tera iragaveae impirinitaera. Ikantakani ititakari apa inegiku. Cuando mi hermano estaba enfermo, no podía sentarse. Siempre se apoyaba en el pecho de mi papá. Yogari shainka atake yoveganaa choekyani itinaagetanaa. Pine inkaara noneakitiri aiño yaratinkake, kantankicha onti ititaka igotikiiro. Mi abuelo está sanándose de su enfermedad y ya se levanta un poco. Por ejemplo, endenantes lo vi parado, pero estaba apoyándose en su bastón.

tishinenetagantsi vi. {itishinenetake} tener una esp. de úlcera en la lengua. Notishinenetake noneneku, nagashitakero tsitikana ontiri samampo notegakerora oveganaempaniri. Yo tenía una úlcera en mi lengua, (así que) recogí ají y cenizas y la cautericé con éstos para que se sanara. V. nénetsi.

tisanankagantsi vt. {itisanankakero} hacer un hueco que traspasa; fig. poner el grito en el cielo. Imototakero apa shitakomentontsi itisanankakero aikyara kameti irogusotakotakerora. Mi papá hizo un hueco en la puerta que la traspasó, y así pudo amarrarla. Vinti kaemavavagetankitsi pitisanankirokari otishi. Tú eres un gritón capaz de poner el grito en el cielo. V. ti- Apén. 1; sanankagantsi.