Search results for "sa"

gatagakotagantsi vt. {yogatagakotakeri} hacer llegar a la orilla, orillar o atracar (personas o cosas en una embarcación). Antari nopokakera katonko notuakoigakera pitotsiku, notsitigakoigavetanaka avotsiku oyagiatanakara nia osagutavakerora ovore, kantankicha notomi yamaataganairo shivitsa yogatagakoigaana maganiro. Cuando vinimos bajando de río arriba en canoa, casi nos hundimos a medio camino porque el agua entraba por causa de las olas; pero mi hijo se fue nadando (jalando la canoa) con la soga y nos hizo llegar a la orilla a todos. V. gatagagantsi; -ako 4.8.1.1.

aragenchatagantsi vi. {yaragenchatake} ir rápidamente o trasladarse de un sitio a otro (una persona o un animal muy flaco o delgado). Nokemakotakeri notomi imantsigavagetakera, impo chapi noneiri yaragenchatapaake. Había escuchado que mi hijo estaba muy enfermo, luego ayer le vi llegando (a mi casa) muy delgado. V. aragantsi, génchatsi.

gashitantagantsi vtr. {yagashitakari} avtr. provocar. • Tradicionalmente se usaba este término para referirse, p.ej., a incitar a discutir o a pelear a alguien igual o más fuerte que uno, o que sabe más que uno, sólo para darse más importancia. Chapi noaigakitira anta napatoitaigutara, yogari notomi yagashitakari Antonio, ovashi ikisakeri itaataatakeri. Ayer cuando fuimos allá a la reunión, mi hijo estaba provocando a Antonio a pelear; por consiguiente lo riñó y le dio muchas bofetadas. bvtr. provocar a una mujer (por medio de bromas). Yogari notineri omirinka yagashinanataro noshinto, irorotari oponiantaka agantakaririra. Todos los días mi yerno provocaba a mi hija (tratando de ganarla por medio de bromas), por eso por fin ella se casó con él. V. gagantsi1; -ashi 4.8.1.10.

kánika adv. aadv. hablando; sonando, haciendo ruido. Ikavoponavetakaro iniro ikantiro: “Gekaa, iroro noshinto kanika kontetanankitsi”. (Cuentan que) a cada rato él estaba tratando de despertar a la madre (de su hija) diciéndole: “Mira, es nuestra hija la que está haciendo este ruido al (abrir la puerta y) salir (de la casa)”. Kanika se emplea mucho en frases como las siguientes: ¿tatuita kanika? ¿qué es esto que está sonando? (p.ej. un pájaro o animal); kemeri kanika escúchalo (que está) haciendo ruido. Ikavokakeri iriri ikantiri: “¡Apa, kemeri kanika matsontsori, ariorakari yaagatake atava! ¡Tsame ankamosoigakerira!” Él despertó a su padre y le dijo: “¡Papá, escúchalo, el tigrillo está haciendo ruido, parece que está matando a las gallinas (lit. la gallina está siendo devorada)! ¡Vamos a averiguar (si están bien!” badv. produciendo un olor. ¡Jmmm'! ¿Tatoita kanika nokemaenkatake?, kañomataka otagara manchakintsi. ¡Guácala! ¿Qué cosa estoy oliendo?, parece ropa (lit. cushma) quemándose.

kaniátiro adj.inan. medio crudo/a (p.ej. yuca, frutas). • Se aplica a cosas medio cocinadas. Ina, kogapage pikantakena posatake sekatsi. Maikari maika akya kaniatiro. Mamá, por gusto me has dicho que estaba cocinada la yuca. Ahora todavía está medio cruda. V. kaniániro; -ti Apén. 1.

kampitagantsi [del cast.] vi. {ikampitake} cambiar una cosa por otra, canjear. ◊ Aunque en zonas aisladas todavía se usa este término para canjear, p.ej., un loro por un machete, esencialmente es un término arcaico que tradicionalmente se usaba para referirse a una época cuando, según se contaba, había un lugar secreto donde el tapir y el venado, yendo aparentemente para tomar su colpa, adoptaban forma humana, y cambiaban cushmas, bolsas, flechas, adornos hechos de plumas, etc. por machetes, y otras mercaderías; la forma de la palabra que más se escucha ahora es kampiatagantsi cambiar que se usa en el sentido de cambiar dinero. Antari itsimitira kemari itsimine, ineaka irirori tera ario irogemparo, onti ikampitake yagaarantakara iaraki. (Cuentan que) cuando el tapir come su colpa, según él no está comiéndola sino que está canjeando y consiguiendo mercaderías. V. tsimitagantsi, itsímine.

kampaarerovenkiki inan. esp. de juncia (reg. piripiri). ◊ Se usa como antídoto contra cualquiera enfermedad o consecuencia que se supone ser el resultado de la acción de tsavitetagantsi. Antsavitetempara, ankaokitantaemparo kampaarerovenkiki aveganaempara amantsigatakera. Si vemos algo que nos parece que es una persona pero después no lo es, debemos ponernos gotas de kampaarerovenkiki en los ojos para sanarnos de nuestra enfermedad.

paritsatagantsi vi. {oparitsatake} caerse (p.ej. bejucos, cuerdas, hilos). Ishitikakera apa ivanko, oparitsatake ishivitsate ikantiri ige: “Notomi, atsi maenaro noshivitsate, oparitsatake kara savi”. Cuando mi papá estaba amarrando (las hojas en el techo de) su casa, la soga se cayó, y él le dijo a mi hermano: “Hijo, a ver, tráeme mi soga, se ha caído por allí abajo”. V. parigagantsi, otsa.

kamosotagantsi vt. {ikamosotakeri} revisar, registrar, averiguar o informarse sobre el estado de algo o de alguien; averiguar si algo o alguien se encuentra en un sitio. Impogini kantanakaniroro otimakera anta otentakarora oshinto kantankicha omirinka ipoki ojime ikamosotirora. (Cuentan que) entonces ella se quedó viviendo allá con su hija, pero su marido siempre venía a averiguar cómo estaba.

garaagantsi₁ 1vt. {yogaraakero} cortar (con un movimiento como cuando se sierra o se usan tijeras). Makero kotsiro nogaraakerira ivatsa gaigakemparira. Trae el cuchillo y cortaré la carne para que la comamos. 2vr. {yogaraaka} cortarse (alguna parte del cuerpo). Iroro nogaraavetakara ivatsa, impo nogaraaka nakoku, otsoyampitaketari kotsiro. Estaba cortando carne y me corté la mano, porque el cuchillo tenía mucho filo.

itsitsaare V. tsitsáarintsi.

gúratsi inan.pos. {igura} quijada, mandíbula; barbilla. Yogari samani onti isemokotake iguraku. La quijada del majás es un poco alargada. • La forma -gura/-kura aparece en temas compuestos (p.ej. ikaarakuratake koki mi tío no tiene (nada de pelo) en la barba).

guronteaatagantsi 1vt. {yoguronteaatakero} poner poco líquido en un recipiente; formar un charco pequeño. Pimpakerira piariri iani kantankicha maani poguronteaatakeneri peratoku. Hay que dar caldo a tu hermanito, pero ponle una nadita en su plato. Pairosanotyo omichata pinato, noavetaka noviikempamera ovariantiate opaavetakena maanisanotyo oguronteaavagetakero paoku. Mi cuñada es muy tacaña, porque cuando iba a tomar su chapo me servía muy poquitito en una calabaza grande. 2vr. {oguronteaataka} formarse un charco pequeño. Nokamosovetutaro inkaare noshiriatemera, kantankicha noaveta pa shiriagaka, maaninivati oguronteaataka. He ido a una laguna a ver si había renacuajos para chaparlos con mi red redonda, pero cuando llegué ya había mermado mucho, y apenas se había quedado un poquito de agua como un charco. V. gurontetagantsi, óani.

itsatatankutakeri V. tsatatankutagantsi.

itsatagakero V. tsatagagantsi.

itsatake V. tsatagantsi.

itsataenkatake V. tsataenkatagantsi.

itsarotake V. tsarotagantsi.

itsaronegintake V. tsaronegintagantsi.

itsarogakagaka V. tsarogakagagantsi.

itsarogakagakari V. tsarogakagagantsi.

itsarogake V. tsarogagantsi.

itsarogaventakero V. tsarogaventagantsi.

itsagaatakeri V. tsagaatagantsi.

itsa inan.pos. ainan.pos. su raíz fina (de una planta de gén. masc.; p.ej. barbasco). binan.pos. la forma larga y delgada de los cuerpos de las serpientes y de algunos gusanos y larvas (p.ej. del kempereto, tsuro, poroshito). V. otsa.