Search results for "naatagantsi"

soronkavenaatagantsi vr. {osoronkavenaataka} ser muy largo y muy abundante (el cabello). Osoronkavenaataka ogishi noshinto, anuitanakera okantanake vena, vena, vena. El cabello de mi hija es muy largo y abundante, y cuando anda, se balancea vena, vena, vena. V. soronkagantsi, opena; -a4Apén. 1.

sankenaatagantsi vr. {isankenaataka} pintarse la cara con diseños (no rayas). Yatagutakotake apa ana onkontitakera ina ompotsoitakempara osankenaatakempara. Mi papá subió al árbol huito (a coger) sus frutos para que mi mamá los rallara y poder pintarse la cara con diseños. V. sankenatagantsi; -a4 4.8.3.9.

samponaatagantsi V. shamponaatagantsi.

saashitetagantsi 1vt. {osaashitetakero} limpiar bien el afrecho (p.ej. en la preparación de masato). Narori notsikaatira shitea pairo nosaashitetasanotakero nopaigakerira atava, kantankicha aiño pashini otsikajaigira tesano osaashitetero opote oyagairora oatakotairora nia oviikaigaarora. Cuando cierno el masato, limpio bien el afrecho y les doy a las gallinas, pero hay mujeres que al cernirlo no lo limpian bien, lo ponen en la olla y le echan agua para luego tomarlo. 2vi. {isaashitetake} quedarse solamente el afrecho (p.ej. del barbasco machucado y puesto en el río; del masato cuando se le cierne). Antari ikonatira apa, onti ipitankaatakotakeri kogi saviaku gatataniri shintsi isaashiteti, impote inkamasanotakeniri. Cuando mi papá pesca con barbasco, lo pone debajo del agua y encima pone una piedra de manera que no se termine pronto (lit. que no rápidamente se quede solamente el afrecho), y así mueran muchos (peces). V. saankagantsi1, óshite; la nota en konaatagantsi.

manonkagantsi vt. {yomanonkakero} profanar. ◊ Tradicionalmente se decía que un objeto profanado se quedaba sin poder o era ineficaz. Hablar despectivamente delante de una trampa o tener relaciones sexuales durante una pesca con barbasco o en una chacra, eran ejemplos de acciones que, entre otras, hacían improductiva la trampa, la pesca o las plantas en la chacra. Pomanonkaigakero sarigemineki pinoriaigakara, nerotyo tera ontime oi. Ustedes han profanado el cacao acostándose (en el cacaotal para tener relaciones sexuales), y por eso ya no produce nada. V. ma- Apén. 1; Manogáari; la nota en konaatagantsi.

pitankaatakotagantsi vt. {ipitankaatakotakeri} golpear o sujetar algo que está debajo del agua. • Se usa este término, p.ej., para referirse a poner una piedra en barbasco machucado y mantenerlo debajo del agua (para envenenar a los peces); para golpear una piedra contra otra que está debajo del agua y matar algo que está debajo de esa piedra. Antari ikonatira apa, onti ipitankaatakotakeri kogi saviaku kameti tsikyaniniri irinaatanake inkantanakera pichorere, gatataniri shintsi isaashiteti, impote inkamasanotakeniri. Cuando mi papá pesca con barbasco, lo pone debajo del agua y encima pone una piedra para que se mantenga sujeto en el agua mucho rato y se vaya mezclando con el agua lentamente pichorere, de manera que no se termine pronto (lit. que no rápidamente se quede solamente el afrecho), y así mueran muchos (peces). V. pitankaatagantsi; -ako 4.8.1.1; la nota en konaatagantsi.

pitankaatagantsi vt. {ipitankaatakeri} machucar algo para sacar el jugo (p.ej. raíz de barbasco, hierbas). • No se usa este término para machucar barbasco para la pesca, sino solamente para sacar el jugo y hacer una curación, o para envenenarse. Antari pairani noteretanakera, nogavigavintavetakaro teratyo ovegempa, atanatsityo okaenitanakera kara. Impo iperamatanakarotyo apa ipitankaatashitakero kogi, tsikyani yoviteakero maani, impo ovashi oveganaa. Yo tenía una llaga que estaba tratando de curar pero no se sanaba, sino que seguía dándome comezón. Un día mi papá se aburrió de eso, machucó barbasco para sacar el jugo y con cuidado goteó un poquito en la llaga, y desde esa vez comenzó a sanarse. V. pitankagantsi, óani; la nota en konaatagantsi.

itishinaatake V. tishinaatagantsi.

iokaavonaataka V. kaavonaatagantsi.

iokaavonaatakeri V. kaavonaatagantsi.

itsitigavonaatake V. tsitigavonaatagantsi.

otsoavonaatakeri V. tsoavonaatagantsi.

paagagantsi₂ vi. {ipaagake} quedarse atrapado/a, caer en una trampa de soga o en una trampa shimperentsi. Yogashiigira ikantaigi: “Gara pimagempitakotiro iviri impaagakeniri kentsori”. Cuando ponen trampas, dicen: “No hay que jugar o hacer bromas delante de la trampa para que las perdices caigan en ella”. Ikaviritanaka apa ikanti: “Atsi nonkamosotakiteta paagakerorokari kentsori novireku”. Mi papá se levantó y dijo: “A ver, voy a ver, probablemente haya caído una perdiz en mi trampa”. Ikonataganira shima ishimpetakotunkani kameti impaagakera. Cuando se pesca con barbasco, se pone una trampa shimperentsi (en la boca de la quebrada) para que (los peces) se queden atrapadas en ella. V.la nota en konaatagantsi.

orogakotagantsi vi. {yorogakotake} secarse (toda la ropa puesta). Noatakera inkenishiku avogakena inkani notsoavonaataka, kantankicha atanatsi noatanakera niganki norogakotanai avotsiku. Fui al monte, me cogió la lluvia y me mojé con todo y ropa, pero seguí caminando hasta que comenzó a secarse mi ropa en el camino. • Algunos utilizan orovonaatagantsi con este mismo significado. V. orogagantsi, ákotsi; -vonaa Apén. 1.

orovonaatagantsi V. orogakotagantsi.

osaanaatake V. saanaatagantsi.

osamponaatake V. shamponaatagantsi.

osoronkavenaataka V. soronkavenaatagantsi.

oshaanaatake V. shaanaatagantsi.

oshamponaa osamponaa inan.pos. charco. V. óani, shamponaatagantsi.

oshamponaatake V. shamponaatagantsi.

oteninaatake V. teninaatagantsi.

otémpaa inan.pos. su poza formada por un río que no tiene salida al río principal. ◊ Se utilizan estas pozas para coger una cantidad de peces; después que entran en la poza se pone una trampa de esteras y hojas shimperentsi en la entrada para que no se escapen, y luego se echa el cumo o barbasco. V. tempaagantsi; la nota en konaatagantsi.

onigankinaatake V. nigankinaatagantsi.

onaatake V. naatagantsi.