Search results for "onti"

atashitagantsi 1vt. {iatashitakero} ir con un propósito; ir con malas intenciones; eufemismo para ir a tener relaciones sexuales con una mujer que no es la suya. Impo ochapinivagetanake inei koki tera ompokae irishinto pankotsiku iatashitapanaatiro yagapanaatiro. Entonces anocheció, y viendo mi tío que su hija no regresaba a la casa, se fue a traerla y la recogió. Yogari otomi pagiro omirinka iatashitiro tsinane terira iroro irashi itsinanetsite. El hijo de mi tía siempre está yéndose con el propósito (de tener relaciones con) mujeres que no son suyas. 2vtr. {iatashitakaro} ir sin motivo, causa, razón o propósito; ir sin algo que normalmente se llevaría. • Generalmente aparece con kogapage. —¿Antari piatakera chapi pimagutira anta, pamanaketyo pipashitakarira? —Tera name, onti noatashitakaro kogapage. —¿Cuando fuiste ayer para dormir allá, llevaste una frazada (lit. algo con que taparse)? —No llevé (nada), sino que fui así no más. V. atagantsi1; -ashi 4.8.1.10.

mairetagantsi 1vt. {imairetakeri} no hablar a alguien (por estar molesto/a). Ikisavakagaigara, gara iniairi, onti imairetakeri, impo inkantake irirori: “¿Tyarikatyo nokantakeri nanti imairenatake?” Cuando se pelean entre ellos, no se hablan sino que uno se queda callado, entonces el otro dice: “¿Qué cosa le he hecho para que no me hable?” 2vi. {imairetake} callarse, no decir nada. • Mayormente la forma intransitiva se usa en el imperativo para hacer callar a un niño que está llorando. Atsi mairetenityo, pikemakagarikari matsontsori. A ver, cállate, cuidado que el jaguar escucha (lit. que hagas escuchar el jaguar).

shitikagantsi vt. {ishitikakero} avt. amarrar. Ishitikakero apa tseoki impakerora iritsiro impunataerora opakerira tsagi. Mi papá está haciendo (lit. amarrando) una bolsa de malla para dársela a su hermana, y así pagarle por la chuspa que ella le dio. • Se usa este término para referirse a hacer bolsas y redes de fibra. bvtr., vr. {ishitikaka} ahorcar, estrangular. cvtr., vr. estar amarrado/a; estar conectado/a o unido/a (raíces, semillas o frutos conectados con alguna parte de un árbol o planta). Garika opiretsegotagani sarigemineki, garatyo otimasanotai oi, onti paipagetiro oshitikaigetakempa. Si no se poda el cacao, no producirá mucho sino que sólo dará unos cuantos (lit. sólo se pegarán unos cuantos). • Se aplica este término a los niños que no quieren dejar de mamar diciendo ishitikakaro itsomi lit. el está conectado a su leche. dvtr., vr. ahorcarse, caer en una trampa que ahorca. Antari inkaara onti noati nokamosotira novire nokanti: “Atsi nonkamosotakiterota katinkarika ishitikaka paniro kentsori naguterira irirokona”. Endenantes he ido a revisar mi trampa diciendo: “A ver, voy a ir a revisar mi trampa, pueda ser que haya caído una perdiz, y así traerla y tener siquiera esto (que comer)”.

patinkamiatagantsi vi. {opatinkamiatake} tener un solo tronco central sin ramas. Ogari kontiri onti opatinkamiatake, tera onkañotemparo toaroki otsegotake. La palmera cashapona no tiene ramas (lit. tiene un sólo tronco central); no es como el árbol toaroki que tiene ramas. V. pátiro, otínkami; -a4 4.8.3.9.

pátiro adj.inan., pron.impers. un(a); uno/a; una vez; una parte. ¿Ario patiro piatuti tera pimpigaate? ¿Has ido una sola vez y no has regresado otra vez? Naro aityo patiro nomanchaki, mameri pashini. Yo tengo una sola cushma, y no hay otra. Pátiro aparece con gagantsiponer con los significados de ir directamente sin hacer escala, matar de un solo disparo, enfermarse repentinamente sin previo aviso, etc.; también se forman temas compuestos incorporando sustantivos inalienables para indicar uno/a de algo (p.ej. pakitsótiro una semilla; pagitotiro un tubérculo. Iatake koki kamatikya patiro yogakero. Mi tío fue directamente río abajo sin hacer escala en ninguna parte. Patiro yogakeri kanari ikentiri tsugn oga ikenake yashiriakotanaka. Picó a la pava con un solo flechazo, y ahí mismo se cayó. Pairani imantsigaigira patirorika yoganakero ianatitanakera ishigekanakera shige shige, ikantaigi onti yaagatake, impo ovashi ipinkaiganakeri. Tradicionalmente se decía que cuando una persona caía repentinamente enferma con fiebre y escalofríos, era por haber tenido relaciones sexuales con algún espíritu maligno, así que le tenían miedo. V. pániro; -ti Apén. 1.

kantavagerontsi kantavagerintsi inan. un estilo de habla en que se emplean palabras alusivas. ◊ Antiguamente kantavagerontsi era a la vez un arte y un deporte que requería no solamente aprender la técnica y tener la destreza de usarla, sino también era necesario poder adivinar a qué se referían las palabras alusivas creadas por el rival con que uno hacía la competencia. Según se afirma, solamente unos cuantos hombres lo dominaban y el resto de la población no entendía ni jota de lo que se decía en una competencia de esta naturaleza. Poco a poco este arte ha ido desapareciendo de la cultura matsigenka. ¶ En el género del habla kantavagerontsi, se utilizaban las palabras alusivas con la intención de ocultar el significado de lo que se decía o de poner en ridículo a su rival. Este género solamente se empleaba durante las fiestas. Mayormente era una competencia entre el dueño de la fiesta, que daba comienzo al diálogo, y su rival invitado. Solían usar la oportunidad para alabarse o hablar de los defectos del rival. ¶ La persona que iniciaba la competencia comenzaba con un tema sencillo para ver si el otro se daba cuenta y captaba el significado de lo que había dicho. Si lo captaba, y podía responder con una interpretación, él seguía desarrollando el primer tema o presentando lo suyo. Así seguían cada uno en su turno respectivo, terminando cada vez riéndose como señal de que ya le tocaba al otro. Poco a poco se hacía más dificil el diálogo, cada uno trataba de confundir al otro, y tomar represalias, pagando al rival con la misma moneda. El que por fin no podía responder más decía yagakena me ha cogido o me ha tomado (como mujer) igualándose así a una mujer, mientras el otro se quedaba riéndose de él; por eso los participantes se defendían duro. A veces los dos se cansaban y terminaban diciendo que ni el uno ni el otro había ganado. Se reían y se ponían a descansar felices. De otro modo, si uno de ellos se daba por vencido por no poder adivinar el significado de lo que estaba diciendo el otro o por no poder responder, los dos podían dar por terminada la competencia. El que ganó se reía del otro y el perdedor, por su parte, se enojaba pensando que el otro estaba burlándose o hablando mal de él. A veces uno de ellos, cuando los dos ya estaban mareados, aprovechaba para usar esta técnica para hablar en forma alusiva de los defectos del otro, sea en broma o en serio. Se dice que era por eso que muchas veces los diálogos de competencia durante las fiestas terminaban en peleas. En cambio, como el diálogo kenkitsatagantsi tenía lugar entre dos oradores, si uno dominaba al otro por ser mejor, ahí terminaba.. Ogari kantavagerintsi onti ikantagetakeri irapitene ikemisantavakeri tyarika ikantiri. Yagatanakera ikavakavatanake ejejee ejejee ejejee, ipeganakara irirokya matanankitsi irapitene ikantagetanakerira irirokya kemisantairi. Inkemavakerorika yoga itentakarira ikantagetakerira, gara yapakuaigi ikantageigakera. Antari garika ikemavakero ikantagetakerira, onti inkisanakempa ovashi irapakuaiganai ganige ikantageigai, yavisakeritari irapitene igotakera ikantagetakera. Kantavagerintsi es (un estilo de hablar en que) uno habla de varias cosas y el otro escucha adivinando de qué está hablando. Cuando el primero termina, se ríe ja, ja, ja, y cuando deja de reírse, el otro hace lo mismo hablando de muchas cosas mientras el primero escucha. Si el que escucha entiende de lo que está hablando el otro, no dejarán (rápidamente) de hablar. Si no puede entender, (muchas veces) se molesta y deja de competir porque uno ha ganado al otro en saber usar este estilo de habla. V. kantavagetagantsi, kenkitsatagantsi1.

pitashitagantsi 1vt. {ipitashitakero} sentarse o quedarse en un sitio por algún motivo. Iaigake yogashiigake, impo ipitashiigakeri parikoti kameti impaagakera. (Cuentan que) ellos fueron a poner sus trampas, luego se sentaron un poco aparte para que caigan (muchos) en las trampas. 2vtr. {ipitashitakaro} no hacer nada útil, estar o quedarse sin nada de comer (lit. sentarse con propósito). • Para obtener estos significados, la forma reflexiva aparece junto con kogapage; es muy común decir que uno no tiene nada de comer si solamente hay yuca sin nada de carne. Natsipereavagetaketyo kara, okonogaka nopitashitakaro kogapage, tera nosekatumatempa. He sufrido muchísimo y a veces me quedaba sin comer nada. Yogari otomi tera iriavagete anta inkenishiku imatsagavagetempara, onti opitashiigaro kogapage onti ogaiga sekatsi. (Cuentan que) su hijo no iba al monte a cazar, y ellas no (comían) nada (de carne) sino que solamente comían yuca. V. pitagantsi1; -ashi 4.8.1.10.

vogutatagantsi vi. {ivogutatake} tener aureola (la luna); tener borde o canto redondo (p.ej. la luna, la tapa de una olla, canasta tsiveta). Antari ikyara koneataatsi kashiri, onti itseitake, ariompa ivogutatanake impo itsititaka. Cuando la luna recién sale, (parece que) tiene puntas y poco a poco se hace cada vez más redonda hasta que se llena. V. ovóguta.

vevokiagantsi vt. {yovevokiakero} hacer o tender un lazo corredizo (p.ej. para cazar aves o sujetar un animal). Antari osamogataganira, onti ovevokiinkani savi kameti iragatikapaeroniri shiromega intirika tatarika kenankitsine kara agakerira itasagiiku. Cuando se hace una trampa samogarintsi, se tiende un lazo corredizo abajo en el suelo para que lo pisen palomas y cualquier otra ave que camina por ahí para que sean cogidas por la pata. V. ve- Apén. 1; opoki1; mavokiagantsi BU.

písari m. am. abuelo; nieto; pariente lejano de una generación anterior. • Entre parientes verdaderos, solamente se usan las formas poseídas: novisarite mi abuelo/mi nieto; pivisarote tu...; ivisarote el...de él; ovisarote el... de ella; en el AU, generalmente se usan estas formas solamente para referirse a los nietos mientras se usan las formas de shainka y shaonka para referirse a los abuelos. bm. término de respeto usado para referirse o dirigirse a ciertos seres maléficos. ◊ Tradicionalmente, por tener miedo de las consecuencias de usar sus propios nombres, se empleaba la forma no poseída pisari como término de respeto para referirse o dirigirse, p.ej., al oso, a la víbora afaninga y al arco iris; también la forma nosari mi abuelo, mi nieto se encuentra en el folklore; p.ej. en la conversación entre un hombre y el oso hormiguero shiani..; ◊ También se aplica este término a una especie de tierra o barro negro arcilloso que se usa para teñir hilo. La tinta que produce es muy apreciada, porque no se destiñe cuando se lava. Las mujeres recogen una cantidad de tierra y la colocan en un lugar húmedo o mojado cerca de la casa; de vez en cuando mezclan hojas de camote y otras hojas para que aumente (lit. opiratakari opakeri iseka lo crían y le dan comida). Para teñir con este barro hay que combinarlo con la raíz del bejuco turipi muy finamente machucada, y la corteza del arbusto kañai y cocinarla; de otra manera el color no queda firme, sino que se pone medio azul apagado. Algunos dicen que el nombre propio de este barro es yoge, pero que, por el respeto que le tienen, las mujeres que lo usan para teñir su hilo nunca emplean su nombre propio sino que lo llaman pisari. De otra manera, se afirma que puede dar como resultado que rápidamente se destiña su hilo. Otirisevageigira tsinane omampetsate, tera onkantaigeri “yoge”, onti okantaigiri “pisari”. Antari ompaitaigakeririka onkantakerira “yoge”, onti gara ikitsitinkiro omampetsate, shintsi irisaankanae. Irorotari opinkantaigaririra tera ompaitaigeri “yoge”, onti okantaigiri “pisari”. Cuando las mujeres pintan su hilo (con este barro), no lo llaman “yoge”, sino que lo llaman “pisari”. Si emplearan su nombre “yoge”, no penetraría bien su hilo y rápidamente se desteñiría. Por esta razón, tienen miedo de llamarlo “yoge” y le dicen “pisari”. V. ivisarite, písaro, maeni, shankoti, yoge.

pichoviagantsi vr. {ipichoviaka} echarse con el hocico tendido en el suelo (p.ej. oso hormiguero, achuni). Yogari shiani inoriara onti ipichoviaka. El oso hormiguero se echa (en el suelo) con su hocico delgaducho tendido. V. pi- Apén. 1; itsova.

piregitagantsi vt. {ipiregitakero} cortar en pedazos (un tubérculo). Ogari pagiro tesano onkoge ivatsa. Oneakerika mameri, onti onkotsiatake nia kogapage, impo opiregitake onko pire, pire, ochopitake, iroro ogaka. Mi tía es buena cocinera (lit. no siempre necesita carne). Cuando ve que no hay (carne), pone a hervir agua, entonces pica bien tubérculos de pituca pire, pire, hace una sopa y eso come. V. pireagantsi, oegi.

yatagutakotakero oi

tagutakotagantsi vt. {yatagutakotakero} subir (a algo que quiere conseguir o hacer). Impo ineapaakero intsipa ¡ojojoo, ontiratyo opa! Yatagutakoigakero yogaigakara. Luego vieron a un guabo y ¡qué cantidad de vainas tenía! Se subieron en él para cogerlas y las comieron. V. tagutagantsi; -ako 4.8.1.1.

pairagitetagantsi vi. {opairagitetake} no haber habitantes, no haber nadie en casa, estar totalmente abandonado/a o silencioso/a (un lugar). Akari aka omirinkatyo yapatoita neantaigatsirira. Intagati terara ontime shitea, ario opairagitetake. Aquí (en esta casa) siempre hay un montón de visitantes. Solamente cuando no hay masato, sí que está silenciosa. Nogonkevetapaaka ivankoku koki pairagitevagetake, onti nopirinitapaake sotsi nogiakerira iripokaera. Llegué a la casa de mi tío pero no había nadie, así que me senté afuera a esperar a que viniera. V. pairatagantsi, oégite.

poreakotagantsi 1vt. {iporeakotakeri} alumbrar a, brillar en (la luz del sol). Antari intsivakera poreatsiri, yogari kashiri oga inkenake inkenkisureanakempa ineakera mameri tyanimpa poreakotantaatsine. (Cuentan que) cuando el sol se apague (en el fin del mundo), la luna va a entristecerse, porque va a ver que ya no hay nadie que alumbre. 2vi. {iporeakotake} estar en el sol, estar en el sol todos los días por falta de lluvia. Yogari kogi ipankivetakari notomi tera irishivoke, ontitari iporeakotake. Atsi impatyo omparigiteanaera, ariorokari irishivokanake. El barbasco que sembró mi hijo no ha retoñado, y es porque hay mucho sol todos los días. (Vamos) a ver después cuando comience la época de lluvia, tal vez broten sus hojas. V. poreagantsi; -ako 4.8.1.1.

kusopatsatagantsi vi. {okusopatsatake} avi. estar o ser duro/a, firme, resistente (p.ej. una masa, tierra). Chapi ishiavagetanaka notomi ontityo goatankicha oani, teratyo ompatsaatumate choeni. Maika inkaara ishitaka kusopatsatake. El otro día mi hijo estaba con una diarrea muy fuerte, y hacía sólo líquido, no tenía nada de consistencia. Hoy ya defecó un poco más duro como masa. bvi. tener los músculos tensos, estar tenso/a. Yogari gavintantatsirira isatairira mantsigari ikantakeri: “Gara pikusopatsati ganiri okatsiti”. Cuando el promotor de salud le pone una inyección a un enfermo, le dice: “Relájate (lit. no seas duro en tu cuerpo) para que no te duela”. V. kusotagantsi, vátsatsi, kípatsi, ópatsa.

tavegagatagantsi vt. {itavegagatakeri} tratar a uno de feo/a, de perverso/a o de inmoral. Ogari Pareni okanti: —Oga pikañotakena maika pitavegaganatanakena, —oneaketari ikantakerora: “¡Tejejee, atsipereakagakenaniroro ogakagakenara okiiro, otsimaavagetakenaniroro onti ovegaga!” (Cuentan que) Pareni dijo: —Así me has hecho ahora tratándome de perversa, —porque ella vio que él le había dicho: “¡Qué barbaridad, ella me hizo sufrir haciéndome comer una parte de ella misma; me da bastante cólera porque es muy perversa!” V. itantagantsi, ivégaga.

pevonkititagantsi vt. {yapevonkititakero} avt. dejar solamente el tronco de un árbol o la mata de una planta por haber consumido las raíces o los tubérculos. Nokigavetakita sekatsi tera nage ovatsa, itsonkavagetakerotari sharoni yogakarora pa yapevonkitivagetakero. Quería sacar yuca, pero no cogí nada porque el añuje se la había comido toda dejando solamente los troncos (o matas) sin nada. bvt. dejar solamente la parte de un hacha que contiene el ojo por haberse destruido, roto o gastado toda la hoja. Ikenapai shintarorira iachane impo ikenagetake ikogakerora, ishonkavetanaka noriaka pa poroporotake, inoshikiro pairatake yapevonkititutakeri. El dueño del hacha vino por ahí buscándola, se volteó y la vio en el suelo hecha pedazos, la recogió y ya no tenía hoja. V. pe- Apén. 1; vonkítintsi.

yompataka konkari opoaku

patakagantsi 1vt. {yompatakakeri} echar o poner boca abajo. Noneapaakeri apa yompatakakeri ige inegiku yanuitagavagetakerira ganiri iraga. Al llegar vi a mi papá paseando a mi hermanito (llevándolo) boca abajo contra su pecho para que no llore. 2vr. {yompatakaka} echarse boca abajo, estar frente a un palo o árbol con la cara al mismo (p.ej. un pájaro carpintero, una chicharra o una lagartija en un árbol o en una pared). Yogari konkari tera iragate inchatoku inkañotakerira tsimeri yagatira, onti yompataka opoaku inchato. El pájaro carpintero no se posa en (las ramas de) los árboles como hacen otros pájaros, sino que (se ase de) los troncos poniendo su cuerpo contra ellos. Oshonkanaka pitotsi, yompatakaiganaa otishitapoaku. La canoa se volteó, y ellos se echaron boca abajo encima de ella (lit. encima de su espalda).

patapataitagantsi vr. {yompatapataitaka} estar cubierto/a con diseños medio redondeados. Yovoitira matsontsori ityomiani onti yompatapataitaka. Cuando nacen las crías de los tigrillos, están cubiertas con diseños redondos.

patetagantsi 1vt. {yampatetakero} hacer algo sin querer, hacer una cosa mientras se intenta hacer otra (p.ej. por equivocación o por confusión). Nokogavetaka namanaeromera nashi nosavurite, onti nampatetake irashi ani namanakerora. Yo quería llevar mi machete, pero sin querer me llevé el de mi cuñado. 2vtr. {yampatetakari} confundirse, entreverarse con otra cosa. Noavetaka inaku nagaaterimera natavarite, kantankicha yampatetakari ashi, tera nogotae tyanirika inti nashi. Me fui donde mi mamá para recoger mis pollos, pero se habían entreverado con los suyos, y no sabía cuáles eran los míos. 3vr. {yampatetaka} hacerse algo sin querer o por equivocación. Ikaraavetakarira nojime shima, inti patetankicha ikaravakovageta irakoku tsugn. Mi marido estaba pescando (con machete) (lit. cortando peces), cuando sin querer se dio un machetazo en la mano tsugn.

santetagantsi vi. {osantetake} descolorarse, no ser de un color encendido (p.ej. tela que ha sido teñida con pisari, pero no es muy negra, o que se ha teñido con potsotaroki pero no es muy roja). Notsakatsavetaka nomampetsate tera onkitete, onti osantetake. Maika tyarika nonkantaero. He teñido mis hilos varias veces, pero no se pusieron amarillos encendidos, sino medio amarillentos. Ahora (no sé) qué hacer con ellos.

shinkánantsi inan.pos. {ishínkana} hiel, bilis; vesícula biliar. Ankisaigempara, onti osoreanake ashinkana. Si nos enojamos, se revienta nuestra vesícula biliar.

opariatira adv. catarata, cascada (lit. donde el agua cae continuamente o siempre). V. pariatagantsi.

meatagantsi vtr. {yameatakaro} estar acostumbrado/a a estar debajo del agua, o a un líquido (p.ej. al agua fría o caliente). Antari ikiviatira parari, yameavagetaro inkiviatanakerika impeganakempa kara inkonteavagetanake parikoti. Cuando la nutria bucea, su costumbre es estar debajo del agua por mucho tiempo y salir en otra parte del río. Yogari notomi tera irameatemparo katsinkaari nia. Omirinka nokatirira, onti noshavogaatashitakeri. Mi hijo no se acostumbra a bañarse con agua fría. Cada vez que lo baño, le caliento el agua para entibiarla. V. metagantsi, óani.