Resultado de búsqueda de "ampitagantsi"

onampinaku adv. al lado de ella, al costado de ella (p.ej. de una mujer, una casa, un cuerpo de agua). V. onámpina; inampinaku, nampitagantsi.

yontsinampitakari V. tsinampitagantsi.

yonampitakari V. nampitagantsi.

tsuampitagantsi V. tsoyampitagantsi.

tsoyampitseitagantsi tsuampitseitagantsi vi. {otsoyampitseitake, otsuyampitseitake} estar afilado/a, tener filo (aguja puntiaguda, la hoja de un cuchillo, hacha, o machete; la punta tallada de una flecha, etc.). Okaratakeri notomi acha okantasevagetirityo kara kotare, yamekakerotari tsoyampitseitaketyo kara. El corte que mi hijo se hizo con el hacha (lit. el corte que el hacha hizo a mi hijo) fue profundo kotare porque le había sacado mucho filo a ésta. V. tsoyampitagantsi, otsei.

tsoyampitagantsi tsuampitagantsi vi. {otsoyampitake, otsuampitake} estar afilado/a o filudo/a, tener filo. Yogari apa itsamaitira, yamekakero isavurite pairo otsoyampitake ipotetaka shintsi iatanake itsamaitakera. Cuando mi papá cultiva su chacra, afila muy bien su machete y así puede ir cultivando rápidamente. Ikanti: “¡Ojojoo, tyarikatyo yagakerora ani acha oga, tyarika, ontsoyampivageteratyo kara nerotyo oka ovegarakiagematiro!” (Cuentan que) él dijo: “¡Guau, dónde habrá conseguido mi cuñado esa hacha tan filuda que ha cortado así de golpe!”

tsoyampikitagantsi tsuampikitagantsi vi. {otsoyampikitake, otsuampikitake} ser muy puntiagudo/a (granos, semillas). Ogari shinki tsoviroki pairorira otsoyampikitake otonkavagetityo kara. Pimpokagiterora, ontonkanake ton, ton, ton, garatyo opigitsoimataa patiro. El maíz cancha que es muy puntiagudo se revienta muy bien. Si lo tuestas en la candela, se revienta ton, ton, ton, y no se queda ni un solo grano (sin reventar). V. tsoyampitagantsi, okitsoki, tsovirokitagantsi.

tsinampitagantsi vtr. {yontsinampitakari, itsinampitakari} estar junto a, ponerse hombro a hombro, estar muy cerca de alguien. Nonkatsinkatanakerika, nontsinampitakempi pishavogatakenara. Si tengo frío, voy a ponerme junto a ti para que me calientes. ◊ De vez en cuando la luna parece estar junto a cierta estrella y se dice: Yogari kashiri itsinampitakarira impokiro, inti ikantakotake gankitsinerira tsinane. Cuando la luna está junto a la estrella, eso indica que alguien va a casarse. V. nampinantsi.

tsinampiatagantsi 1vt. {itsinampiatakero, yontsinampiatakero} llevar una canoa al canto o a la orilla. Notuakoiganakera noaiganakera kamatikya, noneiri yamaatanake kemari panikya iragatanake. Yogari notomi yontsinampiatakero pitotsi naguitanake nontonkakerira. Cuando estábamos yendo río abajo por canoa, vi a un tapir nadando a punto de salir por el canto. Mi hijo llevó la canoa al canto y bajé para matarlo con mi escopeta. 2vr. {yotsinampiataka, yontsinampiataka} acercarse a la orilla para atracarse (una canoa); acercarse a la orilla (peces cuando el agua está demasiada turbia). Tyanirika pokaigankitsi ituakoigapai pitotsiku. Ariorokari iripokaigake aka, nerotyo atake ontsinampiatanaka iragatakoigakera. ¿Quienes estarán viniendo de río arriba (lit. bajando) en una canoa? Parece que van a venir acá, porque la canoa ya está acercándose a la orilla para que sea atracada (lit. para que ellos se atraquen) Nokantiro nojina: “Maika kavurekaka nia tsinampiatakarakari shima, noateta nonkitsatakitera”. Le dije a mi esposa: “Ahora el río está muy turbio y los boquichicos estarán en el canto, voy un rato a tarrafear”. V. tsinampitagantsi, óani.

champirenkagantsi vi. {ichampirenkake} romperse o partirse algo angosto (p.ej. el tabique nasal). • El sujeto del verbo indica el “dueño” o la “dueña” de lo que se partió. Notsagaavetaka chapi paniro nagavetaka mamori, kantankicha iroro nonoshikakovetakarira yagavetapaakaro otsapiaku, ichampirenkanake akya ipiganaa oaaku. Ayer estaba pescando con anzuelo y cogí un sábalo, pero cuando estaba jalándolo y casi estaba por llegar a la orilla, se partió la parte enganchada (lit. él se partió en la parte angosta); ahí mismo regresó al río. V. champitagantsi; -renk 4.8.3.11.

champitagagantsi vt. {ichampitagakero} dejar o hacer que se quede una tira, faja o zona muy angosta entre dos espacios (p.ej. entre un agujero y el borde de la cosa agujereada, entre terrenos cultivados). Antari itsotenkaiganakerora virakocha itsamaitaiganakerora inkenishi, tenige onkimotae inkenishi, maaninivati ichampitagageiganakero. Cuando los colonos hacen chacras en todas partes de la selva, ya no se quedan grandes extensiones de bosque (sino que) solamente dejan fajas angostas. V. champitagantsi; -ag 4.8.1.6.

champitagantsi 1vt. {ichampitakero} hacer por fajas o tiras (p.ej. cultivar). Yogari notomi itsamaitakera, onti ichampichampiatanakero. Tera iragasanotero magatiro ipinkakerora onaronkashi. Cuando mi hijo cultiva, lo hace por fajas. No cultiva todo, porque tiene pereza al ver (lit. tiene miedo de) la mala hierba que está muy alta. 2vi., vr. {ochampitake, ochampitaka} ser angosto/a (p.ej. un camino con precipicio a cada lado, una zona del bosque no cultivada). Iatantakaro apa otishi maani ochampivagetake, okya ikenavetakara oga ikenake ichampirenkakotanake. Mi padre se fue por un cerro que tenía una parte muy angosta, y al pisarla (este pedazo de tierra) se derrumbó, y él (se cayó) junto (con lo derrumbado). Pairani onti gotacha inkenishi akya otsatakovagetake kara, kantankicha maika tenige onkañotae, onti maaninivati ochampichampiataa, otsonkatanunkanitari otsamaitanunkanira. Antiguamente todo era monte hasta donde alcanzaba la vista (lit. se extendía por allá), pero ahora ya no es así, sino que solamente quedan zonas angostas, porque ya ha sido cultivado casi todo. V. chámpitsi, champirenkakotagantsi.

jampitagantsi V. ampitagantsi.

iampitaka V. ampitagantsi.

iampitakeri V. ampitagantsi.

ichampitakero V. champitagantsi.

inámpina m.pos. am.pos. su capataz; su compañero, su mensajero (lit. su costado de él). ◊ Tradicionalmente, inampina era una persona que siempre estaba al lado de alguien de mayor prestigio, mayormente una autoridad, como consejero, compañero; también era al que el líder de un grupo podía pedir que fuera a pasar la voz cuando iba a suceder algo o que sirviera como capataz. bm.pos. miembro de un grupo de larvas karige. [‣ Los miembros del grupo siguen a su jefe (itinkami) cuando van a prepararse para su fase de pupa inakitakempara.] V. nampínantsi, nampitagantsi, inampinaku.

inampinaku adv. a su costado, a su lado (de él); cerca de él. Yogari apa ineakerira ige ikisavintsatunkanira ikaemairi, ovashi ipokai itimai inampinaku. Cuando mi papá se dio cuenta de que estaban abusando de mi hermano, lo llamó; así que él ha venido a vivir a su lado. • Aparece en todas las personas (p.ej. nonampinaku cerca de mí, a mi lado; pinampinaku cerca de tí, a tu lado; onampinaku cerca de ella, a su lado). V. inampina, onampinaku, nampitagantsi.

itsinampitakari V. tsinampitagantsi.

otsoyampitake V. tsoyampitagantsi.

otsuampitake V. tsoyampitagantsi.

ochampitake V. champitagantsi.

ochampitaka V. champitagantsi.

nampínantsi inan.pos. {inampina} costado. • La forma nampi-/nampina- aparece en temas compuestos (p.ej. omirinka apinampigiri pirento otomi mi hermana siempre hace echarse a su hijo de un solo lado; onampinapokiku al lado del camino). V. inámpina, inampinaku, nampitagantsi.

nampitagantsi vtr. {yonampitakari} tener a un menor de edad en la casa para criarlo, o como ayudante o siervo/a. Itimi matsigenka pairo itari irirenti, nerotyo yonampitari ityomiakyanira ovashi yantaritanai. Había un hombre que quería mucho a su hermano, de manera que lo crió desde pequeño hasta ser adulto. ◊ Tradicionalmente, cuando se trataba de una mujer, nampitagantsi también podía referirse a criar a una niña para ser una futura esposa. V. nampínantsi.
  • Page 1 of 2
  • 1
  • 2
  • >