Resultado de búsqueda de "ikisaka"

tsiporetagantsi vi. {itsiporetake} tener hocico en forma de trompa (un tapir); moverse la trompa de acá para allá. Antari itsovaku kemari onti itsiporetake. Ikisakara ikantanake tsipore, tsipore. El tapir tiene hocico en forma de una trompa. Cuando se molesta, la mueve de acá para allá tsipore, tsipore.

tompoitagantsi 1vt. {yontompoitakeri} golpear la parte delantera de la cabeza de alguien. Okya ikontevetanakara notomi sotsi, itonkivoakari novisarite. Yontompoitakeri irinonavagete igitoku. Cuando mi hijo estaba saliendo de la casa, se chocó con mi nieto. Le golpeó la cabeza hinchandósele mucho. 2vr. {yontompoitaka} golpearse en la parte delantera de la cabeza. Yogari notineri ikisakara inkaara, iokanakara ton, ton. Ariorokari yontompoitaka, irinonavagete itamakoku. Cuando mi sobrino se amargó endenantes, se revolcaba (en el suelo) de un lado a otro ton, ton. Seguramente se golpeó la frente, y por eso se le ha hinchado. V. oi.

tisoreagantsi vt. {itisoreakeri} reventar, romper (p.ej. huevos, pelota). Antari inkaara ikisakara notomi yovuokakera inchakii itisoreakeri igitsoki atava. Más temprano cuando mi hijo estaba molesto, botó un palo y rompió los huevos. V. ti- Apén. 1; soreagantsi.

tinaashinkurereitagantsi vr. {itinaashinkurereitaka} levantarse (las plumas en la parte de atrás de la cabeza de ciertas aves como, p.ej., el martín pescador, el manacaraco, el shansho). Ikisakara marati, itinaashinkurereitanaka. Cuando se molesta el ave manacaraco, espontáneamente se le levantan las plumas de su cabeza (como si fuera una cresta). V. tinaagantsi, ishínkure.

tainánityo exhort. ¡ven pues! Osamanitanake ikaemakotakena: “¡Tainanityo, kotsiatashitena pisaatakenara!”, sa teratyo nonkematsateri, teratyo noate. Un poco más tarde me llamó: “¡Ven, pues, a calentar agua para que me eches!”, pero no le hice caso y no fui. Yogari nojime ikisaka ineakera nokantanairira: “Tsame”, ovashi ikisanaka akyatyo iivatanai tiron, tiron, ikaemanaanara: “¡Ogaa, tainanityo, irorotari aigera!” Mi esposo se molestó al ver que yo le decía: “Vamos”, así que se molestó mucho y se fue corriendo por adelante tiron, tiron, y me llamó: “¡Ya que estamos yéndonos, ven pues!” V. táina; -nityo Apén. 1.

Shoipéirini m. el superhombre; gente gigantesca y muy fuerte. ◊ Queda en duda si tradicionalmente se contaba de solamente un superhombre que se llamaba Shoipeirini o si se decía que había muchos. Lo cierto es que se decía que Shoipeirini era tan grande y fuerte que podía cargar piedras enormes; cuando la gente de hoy en día ve piedras muy grandes, una encima de otra, dicen: “Inti vanketiro Shoipeirini Shoipeirini las han colocado así”. Ikisakara surari itororoatanake ikanti: “Nanti Shoipeirini, gara pagaveimatana”. Cuando un hombre se molesta, hace vibrar los labios produciendo un sonido, y dice: “Yo soy Shoipeirini y no vas a poder hacerme nada”.

avisaritagantsi vi. {iavisaritake} ir un anciano. • Se utiliza este término a manera de insulto. Ikisakatyo notomi ineiri gari iati kamatikya iniashinatakarira ishainkate ikantakeriniroro: “Inti avisaritankitsi shainka, narori teniroro noate”. Mi hijo se molestó mucho al pensar que no iba a ir río abajo y comenzó a hablar mal de su abuelo diciendo: “Ese viejo ha ido y yo no puedo ir”. V. atagantsi1, pisaritagantsi.

avisarotagantsi vi. {oavisarotake} ir una anciana. • Se utiliza este término a manera de insulto. Yogari otineri ineakera mameri ivagirote ikisakatyo kara ikantakera: “¡Ontiniroro avisarotankitsi ovisarotaga, otsimaakenatyo!” (Cuentan que) cuando su yerno se dio cuenta de que su suegra ya no estaba, se amargó mucho y dijo: “¡Me da cólera que esa vieja ya se haya ido (al paraíso)!” V. atagantsi1, pisarotagantsi.

ivégaga adj.pron. aadj.pron. demonio, espíritu maligno. badj.pron. maldito; hombre inmoral, perverso o de muy mal carácter. Ikisakatyo nojime ikanti: “Itsimaavagetakenatyo ivegaga, noateta nonkisuterira”. Mi esposo se enojó y dijo: “Me da cólera ese maldito y voy a reñirle”. cadj.pron. feo. • Aparece en todas las personas: novégaga (soy) malo/a, feo/a; pivégaga (eres) malo/a, feo/a; ovégaga ella (f./inan.) (es) mala, fea. V. i- Apén. 1; vegagatagantsi.

patosavakotagantsi vr. {ipatosavakotaka} dar palmadas; batir palmas, aplaudir. Yogari apa ishinkitakara ikisaka ¡tyarika!, nonetsaimatirityo ipatosavakovagetakatyo kara tagn, tagn, tagn, ikantakera: “¡Gara pikantumatana naro!” Cuando mi papá se emborracha, se molesta, y lo miro fijamente mientras él se da palmadas tagn, tagn, tagn, diciendo: “¡A mí no me digas nada!” V. patosagantsi, ákotsi, seripigari.

okavokitagantsi₁ 1vt. {iokavokitakeri1, yokavokitakeri2} lanzar a una candela. Ikisakara notomi ineakera ipatuanakera ivarakate iokavokitakeri tsitsiku itagakerira. Se amargó mi hijo, porque su honda se rompió y la lanzó a la candela quemándola. 2vr. {iokavokitaka, yokavokitaka} lanzarse al fuego. Otankaivetaka natavarite mavani inake impo paniro iokavokitaka tsitsipokiku itagaka. Los cascarones de tres pollitos reventaron (lit. mi gallina reventó a tres pollitos), luego uno se lanzó al fogón quemándose. V. okagantsi1, opoki2.

netsaimatagantsi vt. {inetsaimatakero} observar, ver (p.ej. por largo rato, una gran cantidad). Otentavagetanakari savipatsaku inetsaimatanakero avotsi akya osavinkavagetanake. (Cuentan que) ella lo llevó debajo de la tierra, y él veía que el camino iba bajando interminablemente. Yogiaiganakeri ikamovageigakera inetsaimaigirityo kiraasamari ikiraatsaivagetanaketyo. (Cuentan que) él los siguió cuando se fueron a pescar y vio que los que tenían puestas cushmas rojas eran muchísimos. Yogari apa ishinkitakara ikisaka ¡tyarika! Nonetsaimatirityo ipatosavakotanakatyo kara tagn, ikantakera: “Gara pikantumatana naro”. Cuando mi papá se emborracha, ¡qué barbaridad cómo se molesta! Yo lo miraba por mucho rato mientras él se daba palmadas tagn diciendo: “No me digas nada”. Antari noatutira otishiku nonetsaimatanakerotyo tsireri ¡tyarika, ontiratyo kara, okantanaketyo sharerere! Cuando fui muy lejos al cerro, veía una gran cantidad de palmeras chonta, ¡qué increíble, había una inmensa cantidad sharerere. V. netsaagantsi; -uma 4.8.3.8.

íketyo pron.adv. él primeramente. Yogari notomi iketyo neavakero okyara kimoatanankitsi Eni, ovashi apamankakoiganakenara maganiro. Mi hijo fue el primero que se dio cuenta cuando el río Urubamba recién estaba comenzando a crecer, luego nos inundó a todos junto con (nuestras casas). • Aparece en todas las personas: naketyo yo...; viketyo tú...; oketyo ella (f./inan.)...; aketyo nosotros/as (incl.)....; • Iketyo también aparece con varios sufijos de modo como, p.ej. -ra subord. y -rika indef. teniendo los significados si fuera primero él y si él primeramente. Antari intimakerika notomi iravisavakaganakempa avotsiku, nonkanteri itsitiki: “Antari iketyora ivatanankitsine pirenti ¿tyara okantaka?” Si tuviera dos hijos que se estuvieran tratando de pasar el uno al otro en el camino, yo diría al mayor: “Si tu hermano se adelantara y fuera primero, ¿qué pasaría?” Yogari notomi inti pairorira ikisakota iseka, onti ikogi iketyora nompake irirori. Antari iketyorika nopake irapitene, ikisaka tera isekatempa. Mi hijo siempre se molesta por su comida, porque quiere que le dé primeramente a él. Si le doy primeramente a su hermano, se molesta y no come. V. óketyo.

ikisaka V. kisagantsi.

ikisakagantaka V. kisakagantagantsi.

ikisakagantakeri V. kisakagantagantsi.

gitinaagantsi vt. {yogitinaakero} hacer levantar. Antari ikisakara sankati, yogitinaanairo ishavea. Cuando el pucacunga está molesto, hace que su cresta se levante. V. o1- Apén. 1; tinaagantsi.

kitsitinkagantsi vt. {ikitsitinkakeri} avt. manchar; profanar, contaminar. • Cuando se usa este término para referirse a una mujer que ha tenido relaciones sexuales fuera del matrimonio, sea su culpa o no, indica que ella ya está contaminada con todo lo feo o lo malo del otro hombre, y se habla de los dos con desprecio y odio. Itimagarantaigi surari pairo ikisanti, teratyo inkogumate ineakotakenkanira itsinanete. Antari onoshikumatunkanirika ¡tyarika, ikisakatyo kara!, ovashi iokanakero ikantanakera: “Sa onkanteroro, ikitsitinkakerorokari”. Hay hombres de muy mal carácter que no quieren que nadie toque a su mujer, y si alguna vez alguien se mete con ella (lit. la jala), ¡qué barbaridad, cómo se enojan!, y la dejan diciendo: “No quiero tener nada que ver con ella, seguramente él ya la ha contaminado”. bvt. penetrar (colores), impregnar, pintar bien. Ikonogaka matsigenka aiño kaankiri ivoroku, pimpotsoterira tsireri potsoti gara okitsitinkiri. Algunos hombres tienen caras grasosas, y si tratas de pintarlas con achiote pegajoso, no pinta nada. Ogari ovuroki garira okitsitinkiro shinki, gara okametiti. Ontsikaavetanakempa, gara okametiati, onti oenkagaatake. Si el maíz germinado no penetra todo el masato, no va a ser bueno. Cuando se cierne, no va a ser bueno sino que va a tener un feo olor.

kisakagantagantsi 1vt. {ikisakagantakeri} condenar, ser motivo de que otra persona sea castigada o sea el blanco de la ira de alguien. Ogari pagiro okantaigiri otomi: “Pimpirinitaigakera, gara piaigi oaaku. Pokajaigakari nanti pinkisakagantake”. Mi tía dijo a sus hijos: “Quédense aquí y no vayan al río. De repente se ahogan y a mí me van a condenar siendo el blanco de la ira (de su papá)”. 2vr. {ikisakagantaka} condenarse a sí mismo. Ikisakagantaka notomi itimporokutakerira inearo gotagantatsirira ikantavetakarira: “Gara pantiro”. Mi hijo se condenó a sí mismo cuando rompió el espejo del maestro que le había dicho: “No lo toques”. V. kisagantsi; -akag 4.8.1.6; -ant1 4.8.1.5.

kisagantsi 1vt. {ikisakeri} avt. castigar; desaprobar; enojarse con; reprender, reñir; reprochar. Antari ikoshitakera notomi, nokisakisatakerityo kara, nosaatakeri katsirinkaariku. Cuando mi hijo robó, yo lo castigué fuertemente echándole agua caliente. • Este término siempre denota una actitud o acción negativa de parte del sujeto; para lo contrario se usa el término kanomaagantsi. bvt. pelear; discutir acaloradamente. Yapatoitaigakara chapi iniaventaigakero irantane, tera inkemavakagaigempa, onti ikisavakagaiganaka. Ellos se reunieron ayer para planificar sus trabajos, pero no estaban de acuerdo sino que comenzaron a discutir acaloradamente. cvt. aborrecer, odiar. Impogini iperatanaka ikantiro itsinanete: “Tsame anta mereavageiganakera magashinkevageigakera inkenishiku, kaño maika ikisakenaniroro piariri”. (Cuentan que) con el tiempo se cansó (de ser maltratado) y le dijo a su mujer: “Vamos allá a otro sitio a cambiar de ambiente y vivamos por ahí en el monte, ya que ahora tu hermano me aborrece”. • Cuando aparece con -antdtrv., puede tener el sig. de ser malo/a o ser persona de mal carácter en el sentido de no ser amable, no recibir bien a otros, etc. Ogari apitene pagiro oyashiki pairotyo okisanti okisavintsavagetakerityo koki. Tatarika ikantumatakero okisakatyo kara teratyo oniaeri. Aikiro tyanirika atatsi ovankoku, oneavake okisavorotanaka ogivotanaka aiñonityo onianake. La menor de mis dos tías es muy mala y se molesta mucho con mi tío. Cualquier cosita que le dice, (si vieran) cómo se molesta y no le habla. También cuando alguien va a su casa, al verlo ella, se pone muy seria y se agacha hasta que después de un rato por fin comienza a hablar. 2vr. {ikisaka} encolerizarse, enojarse, molestarse, disgustarse, irritarse. Ogari pagiro okemakera oniashinatakarora ocharone, okisakatyo kara okanti: “Kamanityo noatake nonkantakiterora”. Cuando mi tía se enteró de que su rival estaba hablando mal de ella, se encolerizó y dijo: “Mañana voy a ir a hablar con ella”.

kenagutagantsi 1vt. {ikenagutakeri} pasar cerca, pasar de largo o al lado de (p.ej. de alguien sin saludarle o visitarle; de algo para no chocar con esto; no dar en el blanco (p.ej. cuando se tira a un animal o ave). Ineavetaka apa kentsori imatsagavetakari ikenagutakeri, ¡ojojoo yaparatakeri yogishigakerira! Mi papá había visto una perdiz y disparó una flecha, pero no le dio en el blanco; ¡ay qué pena que la haya hecho escapar! Noneiri koki avotsiku ikenapaake ogatyo ikenagutanakena teratyo iriniena, nokanti: “Arioraka ikisaka koki”. Vi a mi tío venir por el camino y pasar por mi lado, pero no me habló y dije: “Posiblemente mi tío está enojado”. 2vi. {okenagutake} pasar por el lado de algo (p.ej. una flecha que no llega al blanco). Pintirimenitantakemparo piviane piamentsivenkiki kameti ganiri okenaguti pichakopite. Hay que untar tu arco con el piripiri piamentsivenkiki para que tus flechas no pasen por un lado sin dar en el blanco. V. kenagantsi; -gu 4.8.2.9.

kashimaitagantsi 1vt. {ikashimaitakeri} jalar el cabello de alguien. Ogari ovagirote okisakerotyo agakero ogitoku okashimaitakerora ton, ton, ontiri otseraku okavichogakerora pichore, pichore. (Cuentan que) su suegra se molestó con ella, la agarró por el cabello y jaló fuertemente ton ton, también le pellizcó fuertemente en los labios pichore, pichore. 2vr. {ikashimaitaka} jalarse el cabello. Yogari icha noyashiki ineakera nopimantutakerira igomaro tyarika, ikisakatyo kara, ikashimaitanakatyo ton ton ikaemavavagetaketyo. Mi hermano menor, al ver que yo había entregado su remo a otra persona, se molestó tanto que se jalaba el pelo ton ton y lloraba amargamente. V. omai.