Resultado de búsqueda de "viagantsi"

pichoviagantsi vr. {ipichoviaka} echarse con el hocico tendido en el suelo (p.ej. oso hormiguero, achuni). Yogari shiani inoriara onti ipichoviaka. El oso hormiguero se echa (en el suelo) con su hocico delgaducho tendido. V. pi- Apén. 1; itsova.

yaviakeri V. viagantsi.

yatanaviakero V. tanaviagantsi.

viagantsi vt. {yaviakeri} dar de comer boca a boca. Tsinane onoatakero onko aviakerira ityomiani kintaro. Las mujeres mastican bien la pituca (cocinada) y le dan boca a boca a las crías de los loros kintaro. ◊ Tradicionalmente se pensaba que esto es lo que hacían los buenos espíritus saankariite para preñar a sus mujeres. Yogari saankariite tera intsagavatsaero tsinane. Ikogira intimakera itomi onti yaviakotakeri, onkantakera yagake pocharoki inoatakero yaviakerora tsinane. (Se contaba que) los espíritus buenos saankariite nunca tenían relaciones sexuales con (lit. nunca tocaban a las) mujeres. Cuando querían tener hijos, le daban (pocharoki) de boca a boca (a una mujer) para (que concibiera), que quiere decir que cogían (un tubérculo de la planta) pocharoki, lo masticaban bien por largo rato y se lo daban de boca a boca a una mujer.

tanaviagantsi AU vt. {yatanaviakero} aplastar de manera que uno no puede escapar, apretar (p.ej. una puerta que chanca los dedos o un árbol que cae y aprieta a alguien); prensar entre palos (p.ej. caña de azúcar). Opasatakeri notomi inchato atanaviakeri tyampa inkantaenkani inoshikaenkanira, onti ikarakotairi achaku. Un árbol aplastó a mi hijo y no había cómo sacarlo, sino que cortaron (el palo) (lit. cortaron con respecto a él) con hacha. V. naviagantsi, vinaagantsi.

pochároki inan. esp. de planta finita que sube a los árboles y que tiene, en sus raíces, tubérculos dulces que son de color blanco y del tamaño de las ciruelas. ◊ Tradicionalmente se decía que los espíritus auxiliares que hacían contacto con los chamanes les daban tubérculos de pocharoki para que los sembraran, de esa manera se adueñaban de las plantas y las usaban para hacer sus curaciones; por eso decían que las plantas tenían propiedades sobrenaturales. Por ejemplo, se empleaba ananekivocharókite, pocharoki para niños, para aliviar el dolor en el parto y para que naciera (el bebé) rápidamente y sin complicaciones. Se mordía el tubérculo chupando el jugo y después se envolvía el afrecho y se lo enterraba por respeto a la planta. Botarlo hubiera sido profanarlo, porque alguien podría pasar por encima de él, perdiéndose su eficacia y no curaría. Además se decía que cuando un espíritu bueno saankariite quería engendrar a un hijo, como ellos nunca tenían relaciones sexuales con mujeres, cogía un tubérculo de pocharoki, lo masticaba bien y se lo daba de boca a boca a una mujer. V. viagantsi, pochari, okitsoki, inetsáane.

ipichoviaka V. pichoviagantsi.

naviagantsi BU vt. {anaviakeri} aplastar de manera que uno no puede escapar, apretar (p.ej. una puerta que chanca los dedos o un árbol que cae y aprieta a alguien); prensar entre palos. Pamerora pitotsi katonko pinoshiatanakero, garika pishintsiti onti amanakempi anaviakempi. Cuando llevas una canoa río arriba jalándola, si no tienes suficiente fuerza, te llevará y te apretará (contra las piedras). Anaviagani impogo agaataganira oani onkotsiatagani onkusokotatanakera. Se prensa la caña de azúcar, se le saca el jugo y se la hace hervir para hacer chancaca (lit. para que se convierte en bloques duros). V. tanaviagantsi, vinaagantsi.

ikitsaviakero V. kitsaviagantsi.

anaviakeri V. naviagantsi.

kitsaviagantsi vt. {ikitsaviakero} grabar, tallar o dejar señas con cuchillo o con machete en algo; hacer una pequeña abertura en algo con un cuchillo o con un machete muy filudo. Yogari apa itantavagetira ivanko, onti ikitsaviashitiro inchapoa pasotatiro, ipotetakari iroro yogaratinkantakaro kamonakota kameti ganiri ikigantashitiro kipatsiku, gatataniri ovesega. Cuando mi papá pone cerco a su casa, siempre abre un palo por un lado y así puede hacer parar las ripas en éste para no tener que cavar huecos en la tierra y evitar que (las ripas) se pudran en poco tiempo.

kitsaviárontsi inan.pos. {ogitsaviaro} sello para hacer diseños en la cara. ◊ Se hace de las semillas de las palmeras shebón y yarina, y también de madera; se corta la semilla y en la parte plana se graban diseños; después se pinta con achiote y se aplica a la cara para dejar el diseño pintado en la cara. V. kitsaviagantsi, vitankagantsi.